Беларусь — фашысцкая дзяржава? Філосаф Павел Баркоўскі кажа, што так. А што рабіць? «Максімальнае несупрацоўніцтва з сістэмай»
Пагутарылі з ім пра сэнсы, якія сёння навязваюць беларусам. А таксама пра будучыню і як сябе да яе падрыхтаваць.
«У праўладнай версіі гісторыі ёсць толькі адзін «правільны» спосаб яднання беларусаў і канструявання іх будучыні, і ён звязаны з маскоўскім праектам»
«Наша Ніва»: Гутарым з вамі напярэдадні 17 верасня, які лукашэнкаўцы на трэцім дзясятку гадоў свайго кіравання абвясцілі «Днём народнага адзінства». Навошта ўладам гэтае свята?
ПБ: Пасля падзей 2020 года ўлада страціла папулярнасць у народзе, і ёй важна было сцвердзіць, што ўлада і народ нібыта адзіныя. Таму і патрэбныя гэтыя дні адзінства, якія б на сімвалічным узроўні гэта падкрэслівалі. Яшчэ з савецкіх часоў у нас прынята лічыць, што калі нешта святкуецца — напрыклад, народнае адзінства — то так яно і ёсць, хаця гэта і не абавязкова праўда.
Другое пытанне — чаму выбралі менавіта гэтую дату, і тут відавочны закід у бок заходняга суседа, Польшча для беларускай улады цяпер сімвалічны вораг. Таму і ёсць такі ўкол у бок Польшчы, маўляў, глядзіце, мы святкуем дату вашай нацыянальнай паразы, бо гэта ў тым ліку і дзень, калі польскую дзяржаву разарвалі на кавалкі. Гэта яшчэ і пасыл: мы супраць вас і за працяг старога савецкага наратыву.
«НН»: У чым гэты наратыў?
ПБ: Гэта працяг яшчэ больш старога наратыву пра збіранне славянскіх земляў вакол адзінага цэнтра — Масквы — і пра тое, што ўсе астатнія суседзі разглядаюцца альбо як канкурэнты на гэтым шляху, або як ворагі. Адпаведна, адзіны нібыта правільны шлях для Беларусі — гэта быць разам з Расіяй, у якім бы дзяржаўным абліччы яна ні выступала, і адпаведна варагаваць з польскімі панамі, як гэта разглядалася ў савецкіх падручніках гісторыі.
«НН»: Улада спрабуе навязаць беларусам сваю сістэму каардынат?
ПБ: Безумоўна, гэта ідэалагічная накачка. Беларуская ідэалогія — гэта, хутчэй, пра тое, каб змусіць людзей верыць у тую версію гісторыі, якую нам назойліва прапануюць. У праўладнай версіі гісторыі ёсць толькі адзін «правільны» спосаб яднання беларусаў і канструявання іх будучыні, і ён звязаны з маскоўскім праектам, усе ж астатнія шляхі, пачынаючы ад БНР, нібыта няправільныя.
Відавочна, што ўладзе важна праводзіць гэты свой ідэалагічны ўкід у бок грамадства і прапаноўваць тыя даты, якія не ўкладаюцца ў нацыянальны наратыў, які прапануюць праціўнікі гэтай улады.
«НН»: І ім удасца навязаць беларусам гэты наратыў?
ПБ: Людзям, якія выхоўваліся ў незалежнай Беларусі, будзе цяжка навязаць гэтыя сімвалічныя каардынаты. Такія дзеянні, хутчэй, разлічаныя на мабілізацыю прыхільнікаў, якія і без таго падзяляюць гэтыя ўмоўна рускамірныя ідэі і якім гэты наратыў добра кладзецца на душу. Таксама яны хочуць уздзейнічаць на моладзь, перадусім на школьнікаў, каб стварыць для іх такую сістэму каардынат, дзе незалежнасць краіны чамусьці святкуюць у дзень вызвалення Мінска ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
Адпаведна, для іх дзень адзінства — гэта дзень, калі Беларусь, фактычна разарваную да гэтага, з’ядналі праз нейкія агрэсіўныя планы Крамля. У тактычным плане я не вельмі разлічваю на поспехі такіх ініцыятыў, наўрад ці і самі ўлады на гэта разлічваюць. Але калі нам вельмі не пашанцуе і вайна ва Украіне не прывядзе да зламання новай расійскай імперыі, то апусціцца жалезная заслона, і за ёй сфармуецца пакаленне людзей, якія будуць ва ўсё гэта верыць.
«Калі ты ўжо не ведаеш, што рабіць, ты ходзіш і громіш кватэры тых, хто з’ехаў, і пазбаўляеш іх грамадзянства»
«НН»: Навіны пра амністыю і магчымае пазбаўленне грамадзянства — гэта крок у якім кірунку?
ПБ: Сённяшняя амністыя — гэта рэакцыя ўлады на тое, што яна агулам страціла магчымасці весці дыялог з Захадам. Сімвалічна, што беларускую ўладу не запрасілі на пахаванне брытанскай каралевы, куды запрасілі, здаецца, усіх каго можна, пакінулі толькі Беларусь, Расію і М’янму, дзе адбываюцца самыя страшныя дзеянні з пункту гледжання цывілізаванага свету, якія пагражаюць яго будучыні.
У гэтай сітуацыі размовы пра амністыю — гэта слабы званочак на Захад, маўляў, глядзіце, са мной яшчэ можна дамаўляцца.
Але цяпер Беларусь — хаўруснік Расіі ў вайне, і каб Захад у цяперашняй сітуацыі пачаў звяртаць увагу на беларускую ўладу, трэба, каб Мінск зрабіў сапраўды нешта нечаканае: напрыклад, адпусціў кагосьці важнага з палітыкаў, Бабарыку, Калеснікаву або Ціханоўскага. Хутчэй, гэта сімвалічны крок у духу савецкіх часоў, калі на свята вярхоўны лідар амніставаў нейкую катэгорыю людзей, але гэта нічога не змяняла ў жыцці грамадства.
Што да пазбаўлення грамадзянства, то гэта вяртанне да прыкрай практыкі яшчэ савецкіх часоў, калі так маглі зрабіць за палітычныя перакананні і за нязгоду з лініяй партыі. Цяпер, калі вядзецца размова пра састарэласць утварэнняў накшталт нацыянальнай дзяржавы, пра глабалізацыю свету, у якім грамадзянства не з’яўляецца вырашальным фактарам, такія крокі выглядаюць і сімвалічнымі, і архаічнымі.
Калі людзей пачнуць сістэматычна пазбаўляць грамадзянства па палітычных прыкметах, тыя палітыкі, якія падтрымлівалі беларускія дэмакратычныя сілы, прыкладуць намаганні, каб узяць гэтых людзей пад міжнародную абарону і даваць ім іншыя дакументы для падарожжаў і пражывання. Большасць людзей, якіх могуць пазбавіць грамадзянства, і так не маглі свабодна ўехаць у краіну праз пагрозу зняволення.
Таму ў фактычным сэнсе гэты крок нічога не зменіць. Пагражаюць пазбаўляць маёмасці, але гэта проста будзе сведчыць пра поўную злачыннасць беларускай сістэмы, якая цалкам ігнаруе міжнародныя і ўласныя заканадаўчыя нормы.
«НН»: Чаму беларуская ўлада звяртаецца да гэтых савецкіх інструментаў уздзеяння?
ПБ: Яны не ведаюць лепшых. Гэтая ўлада наогул малаздатная на новыя крэатыўныя крокі, і таму ўсё, што яна можа рабіць, гэта вось такі рымейк, часам фарсавы, савецкіх практык. Натуральна, што ўсе гэтыя крокі робяцца для тэрору грамадства і праціўнікаў рэжыму, каб паказаць — маўляў, мы можам вас сімвалічна знішчыць. Усім, хто застаецца ў краіне, так паказваюць, што з імі могуць рабіць усё, што заўгодна.
Такая тактыка не вядзе да росту прыхільнікаў улады — на мой погляд, яна вядзе да адваротнага выніку. Дапусцім, што нешта зменіцца і рускія войскі не змогуць падтрымаць беларускага дыктатара, нешта падобнае мы бачым цяпер у Арменіі і тым, як бяззуба АДКБ рэагуе на яе канфлікт з Азербайджанам. З улікам такой магчымасці ў гэтай улады не надта моцная пазіцыя, яна трымаецца на страху і на магчымасці ўсходняй пагрозы, якая можа для беларусаў вельмі драматычна спраўдзіцца.
«НН»: Ці не звязаныя такія крокі з тым, каб сімвалічна вывесці праціўнікаў рэжыму з беларускага дыскурсу?
ПБ: Магчыма, мэта такая. Хаця ўсё гэта ніяк не зробіць дэмакратычных палітыкаў небеларускімі, яны ўсё роўна будуць мець шмат прыхільнікаў у грамадстве, гатовых нешта рабіць дзеля набліжэння свабоднай будучыні. Крок з грамадзянствам хутчэй важны для самой улады, каб паказаць, што яна нешта яшчэ можа, каб хоць нешта зрабіць тым палітыкам, да якіх у яе ўжо не дацягваюцца рукі.
Гэта, хутчэй, бездапаможны крок. Калі ты ўжо не ведаеш, што рабіць, ты ходзіш і громіш кватэры тых, хто з’ехаў, і пазбаўляеш іх грамадзянства. Ніякага практычнага сэнсу гэта не мае, толькі яшчэ больш дражніць і заводзіць апанентаў на яшчэ больш агрэсіўныя дзеянні.
Для чаго патрэбнае грамадзянства, для таго, каб апаненты маглі выстаўляцца на выбары? А нібыта яны цяпер могуць прыехаць у Беларусь, каб у іх удзельнічаць? Усё астатняе — гэта проста лірыка і сентыментальнасць. Улады выказваюць тым самым не сваю сілу, а слабасць.
«Мы здабылі самае галоўнае: веру ў сваю нацыю»
«НН»: Вы шмат казалі пра фашызацыю цяперашняй беларускай дзяржавы. Гэты тэрмін апраўданы?
ПБ: Трэба спакойна ставіцца да выкарыстання некаторых тэрмінаў, калі яны хутчэй нясуць функцыю дыягностыкі, а не з’яўляюцца навешваннем ярлыкоў. Калі паглядзець на фашысцкае грамадства 30-х гадоў, там жылі такія ж простыя людзі, абывацелі.
Частка з іх мела радыкальныя погляды і падтрымлівала агрэсіўную палітыку Гітлера, але большая частка грамадства жыла так, як жывуць цяпер простыя беларусы, займалася сваімі побытавымі справамі, тым, як накарміць сям’ю і куды паехаць у адпачынак.
Пры гэтым нямецкае грамадства [часоў нацызму], як і сённяшнюю Беларусь, вылучала атмасфера страху і агрэсіі.
Раю перагледзець спектакль «Купалаўцаў» «Страх» па Бертальту Брэхту, дзе паказана, як грамадства знаходзілася пад прэсам штодзённага страху здзекаў, рэпрэсій, страху, што на цябе нехта настучыць і закладзе цябе гэтай сістэме.
У гэтым сэнсе
звычайны фашызм — гэта не абавязкова пра тое, каб хадзіць шыхтом і крычаць «Хайль Гітлер». Гэта пра тое, што ў грамадстве ёсць пачуцце тэрору і што людзі вымушаныя жыць у абставінах штодзённага стрэсу, што яны мусяць жыць двайным жыццём і выказваць поўную лаяльнасць дзяржаве пад пагрозай страты працы і крымінальнай справы.
Асноўную ролю ў такім грамадстве пачынаюць граць штурмавікі — тыя самыя, якія могуць уламіцца ў любы дом, схапіць цябе, зламаць тваю мэблю і жыццё.
У гэтым звычайны фашызм, а не ў тым, хто якія свастыкі носіць на руках. Сімвалы могуць быць любымі: як паказала сённяшняя Расія, гэта могуць быць і нейкія літары, і лозунгі ў падтрымку «народнага адзінства».
«НН»: Як грамадства можа выйсці з такога стану?
ПБ: Асноўны шлях для нас сёння — гэта супраціў дзейнай сістэме, перадусім маральны, бо да фізічнага супраціву мы яшчэ не маем дастатковай сілы. Але маральны супраціў мусіць быць, і ён павінен быць звязаны з максімальным несупрацоўніцтвам з гэтай сістэмай, з максімальнай дыстанцыяй ад таго апарата насілля, які яна стварае, і з псіхалагічнай падрыхтоўкай сябе да перамен і будучыні,
дзе мы павінны будзем выкараніць усе тыя фактары, якія сілкуюць цяперашнюю сістэму.
Гэта значыць, што нам давядзецца моцна пераглядаць многія свае сацыяльныя і дзяржаўныя практыкі, праводзіць люстрацыю ў шэрагу органаў, якія сёння ажыццяўляюць увесь гэты гвалт.
Нельга будзе, як у 1991 годзе, кінуць гэта на самацёк і сказаць, што мы перамаглі і проста пачынаем усё з чыстага аркушу. Насамрэч каб пачаць штосьці новае, часам трэба моцна змяніць старое і вельмі адказна паставіцца да таго, каб яно сапраўды ніколі зноў не паўтарылася.
Калісьці пры гутарках пра Другую сусветную вайну казалі «ніколі зноў», але потым гэтыя словы чамусьці змяніліся ў нашым рэгіёне на «можам паўтарыць», вось што страшна. Каб не паўтарыліся Курапаты і каб Акрэсціна не стала актуальным рымейкам гэтых Курапатаў, трэба рабіць працу над памылкамі, пераглядаць сваю гісторыю і сваіх сучаснікаў, даваць рэалістычную ацэнку дзеянням кожнага чалавека.
А цяпер трэба захоўваць маральныя сілы, рыхтавацца да перамен і думаць пра тое, як ты зможаш іх наблізіць, калі сітуацыя зменіцца. Яна абавязкова зменіцца, мы бачым, што яна ўжо змяняецца — прынамсі, на палях паўднёвай вайны.
«НН»: Як захоўваць дыстанцыю ад сістэмы тым, хто не можа пакінуць краіну і вымушаны так ці інакш узаемадзейнічаць з прадстаўнікамі ўлады?
ПБ: Перадусім трэба як найменей камунікаваць з прадстаўнікамі рэпрэсіўных ці ідэалагічных органаў, менш карыстацца беларускімі афіцыйнымі медыя, найменш узаемадзейнічаць з сілавымі структурамі, начальствам і ідэалагічнымі аддзеламі на працы. З іншага боку, трэба па максімуме ўзаемадзейнічаць з тымі, хто падзяляе дэмакратычныя каштоўнасці, і выбудоўваць гарызантальную камунікацыю паміж сабой, а не з тымі, хто падтрымлівае ўладу і з’яўляецца фактычнымі калабарантамі.
То-бок варта ствараць інфармацыйны вакуум у дачыненні да той часткі людзей, якая, па вялікім рахунку, працягвае працаваць на знішчэнне беларускай культуры і нацыі: ствараць з імі сапраўдную зону адчужэння, каб яны адчувалі сваю далёкасць ад людзей.
Ад некаторых практык цяжка адмовіцца: напрыклад, нельга не вадзіць дзяцей у школу, бо ў цябе праз гэта могуць быць наступствы. Але можна размаўляць са сваімі дзецьмі пра нейкія чуллівыя пытанні з беларускай гісторыі, падтрымліваць іх жаданне больш гутарыць па-беларуску і даваць ім больш інфармацыі на беларускай мове. Усё гэта па сілах кожнаму чалавеку. Гэтыя рэчы дазваляюць максімальна захоўваць дыстанцыю ад улады і яе парадку дня, а таксама ствараць уласны парадак дня і уласныя сувязі.
«НН»: Той нацыянальны шлях, пра які мы размаўляем, абавязкова павінен быць такі доўгі? Ці на нейкім этапе мы зрабілі нешта не так?
ПБ: Гісторыя не мае ўмоўнага ладу, і нам цяжка сказаць, што мы маглі зрабіць, каб перамога адбылася раней. Сёння часам кажуць: маўляў, добра, што мы не перамаглі ў 2020 годзе, бо інакш у нас было б ледзьве не горш, чым ва Украіне. Усходні сусед не задаволіўся б знікненнем стратэгічнага саюзніка на заходнім кірунку і дапамог бы сваімі войскамі дыктатару захаваць уладу хаця б на штыках.
У гэтым сэнсе незразумела: з аднаго боку, мірны шлях мог быць падманлівым і, магчыма, варта было дзейнічаць больш імпэтна, але ці не атрымалі б мы сёння нейкую горшую сітуацыю? Беларусь аказалася стаўкай у больш глабальнай гульні, і сёння яна знаходзіцца ў драматычнай сітуацыі выпрабавання.
Не сказаў бы, што нешта было зроблены зусім няправільна, мы рабілі так, як разумелі на той час. І мы здабылі самае галоўнае: веру ў сябе, сваю нацыю, нашы агульныя здольнасці быць беларусамі і падтрымліваць адно аднаго. Гэта ўжо вельмі важна. Тое, што не атрымалася здабыць перамогу ў апошнія два гады, дэманструе, што ў нас не атрымалася так лёгка вырвацца з той пасткі, у якую мы сябе заганялі гадамі, гуляючыся ў саюзныя дзяржавы.
Але зараз Расія перажывае досыць ганебнае паражэнне на ўкраінскім кірунку і пачынае сумнявацца ва ўласных сілах і здольнасці ўтрымаць рэгіён. І калі Расія на нейкі час выпадзе з поля стратэгічных гульцоў, калі яна нейкім чынам перафарматуецца як дзяржава, для Беларусі зноў адчыніцца вялікае акно магчымасцяў. Тут трэба будзе не чакаць, а вельмі хутка пачынаць займацца ўласнай краінай і яе будучыняй.
Хачу звярнуцца да беларусаў, асабліва да тых, хто зараз знаходзіцца ў краіне і вельмі дэпрэсіўна ўспрымае сённяшні стан рэчаў. Зараз час для надзеі, а не для дэпрэсіі. Сітуацыя вельмі змяняецца, і стратэгічна, і глабальна. Таму нам трэба перанакіраваць свой настрой з таго, што мы нічога не можам зрабіць, на тое, што зрабіць мы можам вельмі шмат. Трэба проста не ўпусціць свой шанс і рыхтаваць сябе да перамен, якія настануць досыць хутка.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ«Перамены адбудуцца лягчэй, чым вы думаеце, як толькі Лукашэнка памрэ ці сыдзе»
Як вайна зменіць свядомасць беларусаў? Гутарка з Лявонам Баршчэўскім
«Нават яго прыхільнікі зразумелі, што жыць як раней ужо не атрымаецца». Беларусы расказалі пра атмасферу ў краіне напярэдадні выбараў2
Каментары