Гэтая аптычная ілюзія не мае аналагаў у Літве і Польшчы, але яе можна адшукаць у творах Брамантэ, Бараміні, Берніні і Паладыа, якім Італія абавязаная сваёй архітэктурнай раскошай. Распавядаем пра гэты незвычайны алтар і таго, хто прыдумаў гэтую падманку.
![](http://nashaniva.com/img/w840d4webp1/photos/z_2024_10/d094d180d0b0d0b3d0bed186d0b5d0bdd0bdd18bd0b9-d0b0d0bbd182d0b0d180d18c-17-d181d182d0bed0bbd0b5d182d0b8d18f-olar2zj0fnv0ndplwnd2c00nr3nxb47gcbyvnw6lts-245n5.jpg.webp)
На мінулых выхадных у будслаўскім касцёле Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі спецыялістамі праводзіліся абмеры і разборка ўнікальнага алтара ў найстарэйшай частцы храма.
Шэдэўр архітэктуры XVII стагоддзя плануюць адрэстаўрыраваць пакуль капліца Святой Барбары, у якой ён знаходзіцца, зачынена на доўгую рэканструкцыю. Рэстаўратары маюць намер пашырыць драўляны алтар, каб вярнуць яму першапачатковы выгляд.
І сам алтар, і месца, дзе ён сёння размяшчаецца, досыць незвычайныя. Капліца Святой Барбары — гэта стары мураваны касцёл першай паловы XVII стагоддзя, які пасля разбудовы храма быў уключаны ў ягоны аб'ём.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/464044375_18245923213287369_3897431171954237746_n-6xu7w.jpg.webp)
Стары храм у новым
Першы мураваны храм бернардзінцаў у Будславе быў закладзены 28 жніўня 1633 года віленскім прыёрам Фларыянам Калецкім. Фундатарам касцёла быў гетман вялікі літоўскі Ян Кішка, а будаўніком Андрэй Кромер з Полацка. 9 ліпеня 1643 касцёл быў асвечаны пад тым жа тытулам Адведзінаў Найсвяцейшай Дзевы Марыі, што і папярэдні драўляны храм.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/budsa_krasny_bernardynski____1769-dkfwj.jpg.webp)
Мураваны касцёл быў невялікім, памерам 20х10 м. Для размяшчэння цудатворнага абраза Маці Божай, які быў падораны папам Кліментам VIII менскаму ваяводу Яну Пацу, з нагоды яго пераходу ў каталіцтва і візіту ў Рым, а потым перададзены бернардзінам каля 1613 года, быў збудаваны ўнікальны драўляны разны перспектыўны алтар.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/2024-10-24170110-8l014.png.webp)
Пра тое, як выглядаў першы мураваны касцёл, дакладна невядома, але захавалася некалькі яго супярэчлівых выяў. Праз вялікі наплыў паломнікаў і багатыя ахвяраванні ў 1767-1783 гадах быў пабудаваны новы вялікі касцёл у тым выглядзе, які знаёмы нам сёння. Пры будаўніцтве новага касцёла была зменена яго арыентацыя: калі стары храм быў зарыентаваны алтаром на ўсход, то новы — на захад.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/budsa_bernardynski___1901-39_19-gx22c.jpg.webp)
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/budsa_bernardynski___1901-39_18-qz7jd.jpg.webp)
Стары касцёл стаў часткай новага храма і сёння вядомы як капліца Святой Барбары, злева ад алтара новага храма. Сёння ў капліцу можна патрапіць як з алтарнай часткі касцёла, так і праз гістарычны ўваход, які сёння апынуўся на заднім фасадзе. Захаваліся нават старыя хоры над уваходам, на якія вядзе вінтавая лесвіца.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/photo_2024-10-24_15-52-56-ntke4.jpg.webp)
Застаўся стаяць на сваім месцы і перспектыўны алтар, але цудатворны абраз, перанесены ў новы алтар касцёла, замяніла Укрыжаванне, прынесенае сюды ў 1773 годзе з сядзібы Шымковічаў-Радовічаў у Ілаве.
Сакрэт алтара
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/photo_2024-10-24_15-51-36-synsv.jpg.webp)
Як сцвярджаюць даследчыкі, кампазіцыя алтара старога касцёла ў Будславе не мае аналагаў у сакральнай архітэктуры Літвы і Польшчы.
Мяркуюць, што алтар быў выкананы ў 1643—1651 гадах майстрам Пятром Грамелем, а пазалацілі яго манахі Геранім Плонскі і Бенедыкт Росман.
Але гэты помнік позняга барока настолькі ўнікальны і наватарскі, што даследчыкі справядліва прыйшлі да высновы, што ён не мог быць справай мясцовых цэхавых майстроў.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/budslau-altar-1-tyyik.gif.webp)
Алтар складаецца з трох частак. На пярэднім плане просты алтар у выглядзе скрыні, за якім двух’ярусная архітэктурная канструкцыя, так званы рэтабль, але самая цікавая трэцяя частка — два крылы па баках алтара. Яны ўстаноўлены пад вуглом 135° адносна рэтабля.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/budslau-altar-2-hhu0p.gif.webp)
Вышыня крылаў паступова змяншаецца бліжэй да рэтабля з алтарным абразом. У той жа бок змяншаюцца калоны, нішы са скульптурамі святых, звужаецца карнізны фрыз.
Разгорнутасць крылаў алтара і паступовае памяншэнне яго архітэктурных элементаў былі спраектаваны так, каб стварыць зрокавую ілюзію — вымушаную перспектыву. Гэты эфект дазваляў візуальна пашырыць невялікі па памерах храм у глыбіню і зрабіць цудатворны абраз, на якім сыходзілася перспектыва, яшчэ больш значным.
Італьянская падманка
Тэорыя перспектывы стала адным з галоўных дасягненняў мастацтва Адраджэння. Італьянскія мастакі таго часу літаральна спаборнічалі ў майстэрстве перспектывы, малюючы ўяўныя архітэктурныя дэкарацыі ў сваіх творах. Але сваёй вяршыні выкарыстанне перспектыўных эфектаў дасягнула ў часы барока.
Найвялікшыя дойліды свайго часу выкарыстоўвалі іх у сваіх пабудовах для стварэння розных візуальных ілюзій і падманак.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/santa_maria_presso_san_satiro_milan_05_crop-s7i3v.jpg.webp)
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/3458c35f02dd93f134baf137648ff4db-m2ehf.jpg.webp)
Адным з першых такую падманку (або трамплёй) у архітэктуры прымяніў малады Доната Брамантэ, які ў 1482—1486 гадах браў удзел у перабудове царквы Санта-Марыя-прэса-Сан-Саціра ў Мілане. Храм мусіў мець форму крыжа ў плане, але глыбіні пляца бракавала. Брамантэ прыдумаў як візуальна прадоўжыць скарочаны цэнтральны неф з дапамогай рэзкага звужэння архітэктурных элементаў. У выніку алтарная ніша, глыбіня якой складае ўсяго 97 см, стала выглядаць быццам цягнецца ўдалячынь на цэлых дзесяць метраў.
У XVII ст. у барочным мастацтве аптычная ілюзія прасторы шырока выкарыстоўвалася ў архітэктуры свецкіх і сакральных інтэр’ераў, і нават ва ўрбаністыцы.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/palazzo_spada_prospettiva_di_borromini_03-tbecb.jpg.webp)
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/palazzo_spada_prospettiva_di_borromini_03-yjtf3.jpg.webp)
Перспектыўную ілюзію Брамантэ, якую шырока апісвалі ў мастацкіх трактатах таго часу, пераняў іншы выдатны дойлід — Франчэска Бараміні. У 1652—1653 гадах ён узяўся за перабудову палаца кардынала Спада ў Рыме. У невялікім дворыку палаца ён стварыў унікальную галерэю: яе падлога прыўздымаецца, скляпенне паступава апускаецца, усе архітэктурныя элементы паступова звужаюцца, а ў прасвеце бачны яшчэ адзін дворык са статуяй Меркурыя.
Дзякуючы дакладна разлічанаму перспектыўнаму эфекту, галерэя даўжынёй каля 9 метраў выглядае ў чатыры разы даўжэйшай, а статуя Меркурыя, якая насамрэч усяго 60 см вышынёй, здаецца не меншай за рост чалавека.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/spada_01-z3uom.jpg.webp)
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/scala_regia-has8o.jpg.webp)
Да таго ж прыёму звяртаўся і Джавані Ларэнца Берніні, аўтар знакамітай каланады, якая ахоплівае плошчу Святога Пятра ў Рыме. У 1663—1666 гадах ён спраектаваў для папскага Апостальскага палаца незвычайную Царскую лесвіцу. Маршы лесвіцы па меры ўзыходжання звужаюцца, скарачаюцца адлегласці паміж калонамі, а вышыня столі паступова становіцца ніжэйшай. Дзякуючы гэтаму эфекту лесвіца выглядае нашмат большай, чым яна ёсць, а фігура пантыфіка, які спускаецца па ёй, куды больш значнай.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/dscf4702a-olimpico-interno3-vnjel.jpg.webp)
Але рымскія праекты былі рэалізаваныя пазней, чым створаны алтар у Будславе, а таму не маглі быць крыніцай натхнення. Верагодна, такой паслужылі дэкарацыі тагачасных тэатраў, дзе ў абмежаваных габарытах сцэны, дзякуючы ілюзорнай перспектыве, узводзіліся цэлыя палацы і гарады з вуліцамі.
Цудоўным прыкладам з'яўляецца тэатр Алімпіка ў Вічэнцы, спраектаваны ў 1580 годзе архітэктарам Андрэа Паладыа. Тым самым Паладыа, чыя творчасць праз стагоддзі падштурхне беларускага шляхціца Івана Жалтоўскага стварыць «сталінскі ампір».
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/vicenzateatroolimpicoprosceniosx-41qqh.jpg.webp)
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/teatro_olimpico_2-wpcx5.jpg.webp)
Праз праёмы ў тэатральнай перагародцы, перанятай са старажытнарымскіх тэатраў, у розныя бакі ад гледачоў разыходзяцца тры вуліцы. Нягледзячы на тое, што ў глыбіню яны маюць усяго некалькі метраў, яны выглядаюць вельмі доўгімі. Адчуванне глыбіні ўзмацняюць і ракурсы архітэктурных дэталяў.
Магчымы аўтар
Праз распаўсюджанасць такога візуальнага падману ў тэатральных дэкарацыях таго часу, даследчыкі выказалі здагадку, што алтар у Будславе быў задумай прафесійнага архітэктара, які раней меў дачыненне да тэатральнай або калятэатральнай сцэнаграфіі. Гэта мусіў быць нехта з кола каралеўскага двара Уладзіслава IV, які кіраваў у той час.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/photo_2024-10-24_16-59-33-5jlt1.jpg.webp)
Сярод каралеўскіх архітэктараў, якія працавалі ў Вялікім Княстве Літоўскім, актыўнасцю вызначаўся італьянец Джавані Батыста Джызлені. Ён паспеў таксама папрацаваць пры двары каралёў Жыгімонта III Вазы і Яна II Казіміра. Джызлені праектаваў эпітафіі, надмагільныя помнікі і магнацкія палацы магнатаў у Вільні, па ягоным праекце ўзведзены знакаміты кляштар картэзіянцаў у Бярозе.
На Джызлені як аўтара праекта алтара ў Будславе, на думку даследчыкаў, указвае таксама яго незвычайны праект касцёла з планам у выглядзе паўкола. Фасад храма з закругленымі крыламі мае прасторавае рашэнне, падобнае да будслаўскага.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/budslau-altar-4-811d0.gif.webp)
Але ці варта так ускладняць, шукаць каралеўскіх архітэктараў і сцэнографаў, калі літаральна любы італьянскі дойлід, знаёмы з архітэктурнымі трактатамі свайго часу, мог паўтарыць перспектыўную ілюзію Брамантэ, якой на той момант было ўжо больш за 100 гадоў?
Выглядае, што пошук аўтара алтара ў Будславе яшчэ далёкі ад канчатковага вырашэння пытання. Магчыма, нейкія новыя адказы дасць цяперашняя рэстаўрацыя алтара.
Будучыня шэдэўра
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2021_05/img_0808-9c92j.jpg.webp)
Капліца застаецца зачыненай з 2021 года, калі пажар знішчыў большую частку даху святыні. Тады ў час абследавання выявілі, што частка кроквеннай сістэмы над капліцай, якая не пацярпела ад агню, падгніла. Паколькі бэлькі знаходзяцца на вышыні больш як 6 метраў ад скляпення капліцы, існуе небяспека, што калі яны абваляцца, то могуць праламаць скляпенні. Знаходзіцца ў такім памяшканні небяспечна.
Пробашч будслаўскай парафіі ксёндз Дзмітрый Дубовік у сацсетках паведаміў, што зноў стары касцёл адкрыецца не скора: працы па замене даху і ўмацаванні сцен зоймуць 3-4 гады, але могуць расцягнуцца і на 6 гадоў.
![](http://nashaniva.com/img/w732d4webp1/photos/z_2024_10/464260860_18245923192287369_5557185204226036678_n-l0r83.jpg.webp)
Нягледзячы на тое, што стары алтар пасля перабудовы касцёла застаўся на сваім ранейшым месцы, як цяпер выявілася, ён зведаў змены. У час перабудовы памеры старога касцёла трохі змяніліся і алтар, які на час работ быў з яго вынесены, ужо не змясціўся на сваім старым месцы і быў крыху звужаны.
Цяпер спецыялістам неабходна будзе вырашыць як можна вярнуць шэдэўру беларускага дойлідства яго першапачатковы выгляд.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬУ Жыровіцкім манастыры разабралі іканастас, з якога раней выкінулі беларускія абразы
У Беларусі прадаюць будынкі сядзібы роду ВКЛ, дзе ў свой час працаваў настаўнікам Янка Купала. Колькі просяць?
Вакол царквы-крэпасці ў Мураванцы спілавалі ўсе старыя дрэвы — сумныя ФОТЫ
Райаддзел культуры абвясціў збор грошай, каб закансерваваць касцёл Святога Духа
Каментары