Незвычайны шляхецка-савецкі сінтэз у сталічнай тапаніміцы.
У Мінску адкрыліся тры новыя станцыі трэцяй лініі метро — «Аэрадромная», «Немаршанскі сад» і «Слуцкі гасцінец», якія будавалі са жніўня 2017 года.
Назвы «Аэрадромная» і «Слуцкі гасцінец» асаблівых пытанняў не выклікаюць, адна адсылае да нядаўна зніклага аэрапорта Мінск-1, дзе цяпер будуюць «Мінск-Свет», другая — да дарогі ў бок Слуцка. А вось што за «Немаршанскі сад» многія, відавочна, і не здагадваюцца, бо сёння саду з такой назвай у горадзе не існуе. Не існавала і раней.
Дзве Лошыцы
Паселішчы ў гэтай частцы Мінска існуюць здаўна, пра што сведчаць археалагічныя помнікі. У часы Вялікага Княства Літоўскага тут, на рацэ Лошыца, існавала Лошыцкая воласць, якая з часам раздрабілася на шэраг маёнткаў. Некаторыя паселішчы захавалі назву Лошыца. Адну Лошыцу, каля ўпадзення аднайменнай ракі ў Свіслач, усе добра ведаюць, а вось другая страціла сваю назву і цяпер пра яе ведаюць толькі тыя, хто цікавяцца мінскай даўніной. Менавіта з ёю і звязаная назва новай станцыі метро.
Спачатку Лошыцай валодалі Хадкевічы. У сярэдзіне XVI стагоддзя праз шлюб яна дасталася князю Багдану Заслаўскаму, які быў менскім намеснікам. У Багдана было чатыры дачкі, прынамсі дзве з іх, Марыя і Фядора, атрымалі ў спадчыну долі ў Лошыцкім маёнтку. Ад іх яны перайшлі да мужоў, князёў Талачынскага і Адзінцэвіча. Частка маёнтка, якая дасталася Фядоры, каб адрозніваць яе ад іншай, стала па мужы звацца Лошыцай Адзінцоўскай. А вось Марыя другі раз выйшла замуж за прадстаўніка роду Гарнастаяў, таму яе частка атрымала назву Лошыца Гарнастаеўская.
Зрэшты, Марыя, Фядора, а таксама іхняя сястра Ганна памерлі бяздзетнымі, маёнтак цалкам успадкавала чацвёртая сястра Таміла, жонка князя Друцкага-Горскага. Друцкія-Горскія валодалі Лошыцай Адзінцоўскай да канца XVII стагоддзя, калі яе набылі Кастравіцкія, у канцы XVIII стагоддзя яна трапіла ва ўладанні Радзівілаў.
Адкуль Немаршанскія?
У пачатку 1790-х гадоў маёнтак пры «вялікай дарозе пінскай» выкупіў Юзаф Немаршанскі, які паступіў на расійскую дзяржаўную службу, працуючы асэсарам Мінскай казённай палаты, якая кіравала дзяржаўнай маёмасцю і будаўніцтвам у губерні. Не будзем сцвярджаць, але выглядае, быццам нехта скарыстаўся сваім становішчам для ўласнага ўзбагачэння.
Можна здагадацца, што па даўняй традыцыі мясцовасць займела ў сваёй назве імя новага ўладальніка — Лошыца Немаршанская.
У публікацыях можна часта прачытаць, што Немаршанскіх называюць «вядомым у мінскім рэгіёне родам». Насамрэч пра гэты род на сёння амаль нічога не вядома. Пытанне выклікае нават тое, адкуль ён узяўся на Міншчыне.
Сляды Немаршанскіх адшукваюцца ў Ковенскай губерні, у самым сэрцы Жамойці. Тут жа, у Расіенскім павеце, недалёка ад павятовага цэнтра, знаходзілася аколіца Немаршаны (пол. Niemorszany, літ. Nemaršioniai). Падобна, што менавіта яна і дала назву ўсяму роду.
Можна таксама адшукаць Акт аб замене баярскіх зямель на землі каралеўскіх сялян Відуклеўскай воласці за 1571 г. (Відуклі — блізкае да Немаршанаў мястэчка), дзе згадваюцца прадстаўнікі роду Пацэвічаў і валокі Немаршанскія.
У кнізе польска-літоўскага даследчыка Яна Цехановіча «Рыцарскія роды Вялікага Княства Літоўскага» згадваецца род Пацэвічаў-Немаршанскіх, які ад веку жыў у Ашмянскім павеце і карыстаўся гербам «Палова Арла».
Апісанне герба не даецца, але ў 12-ю частку Агульнага гербоўніка дваранскіх радоў Усерасійскай імперыі, зацверджанага імператарам у 1882 годзе, унесены герб Немаршанскіх з Мінскай губерні, які можна было б назваць менавіта «Паловай Арла»:
«Шчыт рассечаны. Правая частка блакітная. У левай частцы ў сярэбраным полі палова чорнага двухгаловага арла з чырвонымі вачамі, языком і залатой дзюбай, увянчанага чырвонай княжацкай каронай».
Здаецца, нейкі след з хлебных крошак можна прасачыць, але даследаванне паходжання Немаршанскіх ужо справа навукоўцаў.
Дарэчы адзін заўважны след у беларускай культуры загадкавы род Немаршанскіх усё ж пакінуў — таленавітага мастака Уладзіслава Невяровіча, больш вядомага пад псеўданімам Ян Тысевіч. Доўгі час літоўскія мастацтвазнаўцы пісалі, што ён нарадзіўся на тэрыторыі Літвы, а ўкраінскія, што ў Станіслававе (цяпер гэта Івана-Франкоўск). Як часта бывае ў такім выпадку, праўда знайшлася пасярэдзіне — бацькі мастака ажаніліся ў Лошыцы, а сам ён нарадзіўся ў Марцыбелішках каля Смілавічаў. Яго маці была Тэкля з Немаршанскіх, дачка таго самага Юзафа Немаршанскага і Кацярыны Шышкі.
Лошыца Немаршанскіх
А што ж з Лошыцай Немаршанскіх? У XIX стагоддзі яна складаецца з дзвюх частак: уласна вёска, дзе мелася карчма, размяшчалася на паўночным беразе Лошыцы, праз якую быў перакінуты мост, а маёнтак — на паўднёвым беразе. Лошыца Немаршанская была цэнтрам уладанняў роду, які па стане на пачатак XX стагоддзя валодаў вялікімі абшарамі на поўдзень ад Мінска.
Над ракой месцілася сядзіба з двухпавярховым домам, флігелямі, гаспадарчымі пабудовамі, атачоная вялікім паркам з садам.
Сядзіба была пабудаваная ў звыклым для XIX стагоддзя стылі класіцызму. Яе выгляд дайшоў да нас толькі дзякуючы Першай сусветнай вайне. Сядзібны дом з калонным порцікам на галоўным фасадзе і ягоныя шляхецкія інтэр’еры трапілі ў франтавую газету 10-й нямецкай арміі.
Але здымак з надворку не зусім дакладны, бо бачна, што дах дамаляваны рэтушорам і неяк дзіўна падразае вокны другога паверху. Тым не менш гэта добрая крыніца, каб калі-небудзь адбудаваць сядзібу, бо савецкія часы яна перажыць не змагла.
Побач з сядзібай быў Немаршанскі гай (можа, так было б лепш назваць станцыю метро?), які разам з велізарным Ляхаўскім гаем, славіўся сваімі маёўкамі.
Савецкі сад
Пасля рэвалюцыі маёмасць Немаршанскіх была нацыяналізавана, а імя эксплуататараў выкінута з назвы вёскі. Каб адрозніваць ад іншай Лошыцы, гэтую сталі называць Лошыца 2-я.
Менавіта з гэтым перыядам звязанае ўзнікненне вядомага саду. Так, пры сядзібе, натуральна, быў свой сад, але ні ў якае параўнанне з тым велізарным садам уздоўж слуцкай шашы, які разбілі тут першыя дзесяцігоддзі савецкай улады, ён не ідзе. Будынкі самой сядзібы прыстасаваны пад склады гародніны і садавіны плодаагародніннага саўгаса «Лошыца». У адным з флігеляў адкрыта крама, у будынках гаспадарчых пабудоў — майстэрні. На гаспадарчым двары пабудаваны драўляныя будынкі і школа.
У час Другой сусветнай вайны Лошыца выгарэла, мясцовыя жыхары разабралі рэшткі сядзібных пабудоў на цэглу. Але сядзіба не знікла. На амерыканскіх аэрафотаздымках Мінска выдатна прасочваецца і былая гаспода (відаць, толькі цокальная яе частка, бо цені занадта кароткія), і так званае «кола гонару» — традыцыйны пад’езд да шляхецкіх сядзіб, і два аднолькавыя флігелі, сіметрычна размешчаныя па баках кола.
На здымку 1972 года побач з былой сядзібай усё яшчэ велізарны па памерах пладовы сад, якія цягнецца далёка на поўдзень, аж да праезду за цяперашнім гандлёвым цэнтрам «Карона» па вуліцы Каржанеўскага. Але такой ідылічнай карціне заставалася быць нядоўга.
Гібель саду і сядзібы
Ужо ў наступныя гады амаль увесь пладовы сад быў высечаны пад будаўніцтва буйнога жылога раёна Курасоўшчына і клінічнага гарадка Бальніцы хуткай медыцынскай дапамогі і Дзіцячай бальніцы №3.
Пры гэтым сам сядзібны комплекс будаўніцтва спачатку не закранула, паўночнай мяжой клінічнага гарадка стала дарога, якая ішла ад былой слуцкай шашы да сядзібнага дома. Дарога гэтая, пашыраная і заасфальтаваная, засталася дагэтуль.
Адным з апошніх у той час быў пабудаваны шматпавярховы бальнічны корпус, у якім сёння размяшчаецца РНПЦ траўматалогіі і артапедыі. Ён ушчыльную прылягаў з поўдня да былой сядзібы, але сядзібныя пабудовы ніяк не заміналі савецкім будаўнікам. Затое заміналі праекціроўшчыкам.
Як толькі корпус быў скончаны, флігелі па левы бок ад сядзібнага дома знеслі, каб зрабіць зігзагападобны праезд. Аж да сярэдзіны 2000-х гадоў, калі тут была створана паркоўка, ніхто ніколі не карыстаўся гэтым праездам — на здымках бачна, што ён проста зарос.
У той жа час знік і флігель па правы бок — праз яго нехта праклаў гаспадарчы праезд, які сёння вядзе да гаражнага кааператыву, што, як ракавая пухліна, захоплівалі сабе кавалкі зямлі дзе толькі маглі.
Да пачатку 2000-х гадоў тэрыторыя былой сядзібы была цалкам занядбаная, частка крыцця сядзібнага дома абвалілася. Руіны аблюбавалі маргіналы, праз якіх ледзь не кожным год там гарэла смецце. У жніўні 2015 года, пасля чарговага пажару, мясцовыя чыноўнікі вырашылі знесці сутарэнні сядзібы і засыпаць іх зямлёй.
Сёння пра былую сядзібу нагадвае толькі пад’езд да яе ды сляды кола гонару пасярод зарасляў.
Не нашмат больш засталося і ад савецкага саду, амаль цалкам ён быў высечаны пры будаўніцтве бальніц і жылога раёна. Некалькі фрагментаў засталося каля самой сядзібы, яшчэ частка былога саду стала бальнічным скверам дзіцячай бальніцы. Да сярэдзіны 2000-х рэшткі саду займалі пляц на рагу вуліц Каржанеўскага і Лейтэнанта Кіжаватава, але да вясны 2009 года ўсе пладовыя дрэвы там высеклі.
Шляхецка-савецкі сінтэз
Калі ў 2012 годзе Тапанімічная камісія выбірала назвы для новых станцый метро, то, кіруючыся жаданнем адлюстраваць забытыя за савецкім часам гістарычныя назвы, яна, відавочна, сутыкнулася з праблемай. Нават нягледзячы на тое, што станцыя размешчана не зусім каля сядзібы, Лошыца Немаршанская, відавочна, была адзіным значным гістарычным аб’ектам у гэтым месцы.
Але «Лошыца Немаршанская» блыталася б з іншай Лошыцай, размешчанай у іншай частцы горада. Назваць «Садовай» у гонар савецкага саду, ад якога таксама амаль нічога не засталося, было б прымітыўна. У выніку нарадзіўся шляхецка-савецкі сімбіёз «Немаршанскі Сад», камбінаваная назва, якая аб’ядноўвае ў сабе розныя перыяды гісторыі гэтага раёна.
Можна спадзявацца, што гэтая назва зверне ўвагу жыхароў раёна на яго гісторыю, паспрыяе таму, што ўсё часцей будуць казаць пра неабходнасць адбудовы былой сядзібы і ператварэння даліны Лошыцы ў гарадскі парк. Акрамя бальнічнага плота і ржавых гаражоў гэтаму нічога не замінае — месца дагэтуль вольнае, а як выглядала сядзіба, мы ведаем дзякуючы нямецкім фотаздымкам.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ-
З'явіўся партал па гісторыі Беларусі з AI-асістэнтам і 3D-мадэлямі
-
«Найбольш адчувальныя змены — у прэзентацыі паўстання Каліноўскага». Як змяніліся беларускія падручнікі па гісторыі
-
90 гадоў з дня нараджэння Станіслава Шушкевіча — архіўны фільм «Нашай Нівы» пра першага кіраўніка незалежнай Беларусі
Чыноўнікі прагаварыліся, што ў Беларусі засталося толькі 8,8 мільёна чалавек? Гэта няправільная выснова14
Каментары