Historyja hvałtu: Kaciaryna Oaro pra apaviadańnie Jevy Viežnaviec «Ira ŭ załatych basanožkach»

Apaviadańnie Jevy Viežnaviec «Ira ŭ załatych basanožkach» składana nazvać karotkim: choć jano źmiaščajecca na dziesiaci staronkach, ale tam łamajucca niekalki losaŭ, pryčym u roznyja časy. Jak i ŭ inšych tvorach piśmieńnicy, historyja nie razhortvacca tolki ciapier: minułaje paŭstaje ŭ staroj ihrušy, źniščanym na jaje miescy majontku, u vioscy, dzie i da hetaha času pieramiešany «popieł z kacinymi kaściami, abrazy dy plaška».

Heta historyja hvałtu ŭ vielmi šyrokim sensie: nie tolki pra dziavočaje cieła, nie tolki pra śmierć žyvioł ad čałavieka, ale, zdajecca, i hvałtu, što pieražyła i pieražyvaje Biełaruś. Prynamsi ŭ toj Biełarusi, jakuju maluje aŭtar, baćki nie vierać u metazhodnaść zastupnictva za zhvałtavanuju dačku, milicyjanty nie chočuć šukać złodziejaŭ, dzieci jak niešta nadzionnaje ŭsprymajuć historyi pra pachavanych žyŭcom i potym raskapanych ludziej, a adzinyja pačućci, što nazyvajucca ŭ tekście - heta soram, strach, pazor, styd, sum, žach, ahida. Pry ŭsim hetym apaviadańnie nie nazavieš zmročnym: aŭtar pa-majstersku i dalikatna abychodzić usie momanty, dzie možna «nacisnuć na piedal», vydavić ślazu ŭ čytača ci chacia b prosta zapałochać jaho i źbić jaho dychańnie. Takimi prostymi chadami Jeva Viežnaviec nie karystajecca, jaje tekst kudy bolš tonki, a žach — hłybiejšy. Aŭtaru ŭdajecca zastacca na svaim miescy aŭtara — kiravać časam i prastoraju ŭ tvory — i spakojna i mužna pakazvać hetuju chadu času i simvaličnaść prastory.

Nie viedaju, ci možna nazvać trasianku zhvałtavanaj movaj — peŭna, nie, ale ž dla mianie ŭ apaviadańni Jevy Viežnaviec adzin z samych udałych, sensastvaralnych i ŭ toj ža čas amal niezaŭvažnych pryjomaŭ — jakraz jaje ŭžyvańnie. Na trasiancy havorać usie darosłyja, na trasianku pierachodzić maleńkaja Tania, kali vidavočna paŭtaraje darosłyja słovy. Tania lohka ŭpisvajecca ŭ darosły śviet, jana ŭžo viedaje, što možna padhladzieć, ale nie vyratavać, cikavać, ale nie zakryčać. Tolki Ira, hałoŭnaja hierainia, naiŭnaje cnatlivaje čullivaje dziaŭčo, razmaŭlaje kryničnaj biełaruskaj movaju. Aŭtar sutykaje hetyja moŭnyja płyni, kali niechta havoryć ź Iraj:

Milicyjant: A ŭ čym jon byŭ adziety?

Ira: U botach, šapcy, štanach i klatčastaj kašuli.

— A remień byŭ?

— Byŭ, ź bliskučaj spražkaju, a na joj zorka.

— Bačycie, mamaša, — skazaŭ milicyjant Irynaj mamie, što stajała ŭ parozie. — Dzieła nie vychodzić. Adna kaža, što jon u botach byŭ, druhaja — što ŭ bacinkach. Adna kaža, papruha ŭ jaho była sa źviazdoj, a druhaja - što biez papruhi byŭ. Chimičać niešta vašy dzievački.

Ira budzie havaryć na biełaruskaj movie «biez prymieškaŭ» da momantu inicyjacyi ŭ apaviadańni. Heta nie zaŭvažna ź pieršaha pračytańnia, bo pakazana praz unutranaje maŭleńnie: «Ira prycichła, razumiejučy, što apazoryła baćkoŭ jašče horš. Nu čamu jana nie takaja, jak usie, dyj jašče ŭlipła ŭ takuju historyju? Ciapier choć na vulicu nie vyłaź, ni ŭ mahazin nie schodziš, ni na rovary nie pakataješsia». Heta ŭžo jaje słovy, a nie adzinkavaje darosłaje «stydna», jakoje ŭsprymajecca jak cytata. Tak i stanoviacca darosłymi ŭ hetym śviecie.

Zrešty, možna i pa-inšamu interpretavać hetuju źmienu, bo paśla jaje Ira časam znoŭ viartajecca da movy biez rusizmaŭ, i charaktar jaje ŭsio ž nie źmianiajecca. Ale važna toje, što mova, jakuju ŭžyvajuć hieroi, dla Jevy Viežnaviec —zaŭsiody markier i nie vypadkovaja rysa.

Bolš za ŭsio rusizmaŭ, kaniešnie, užyvaje Doraš: u jaho i «vaŭšebnaje miesca», i «praščalnyja jabłyki».

Mužčynski śviet u apaviadańni ŭvohule nie vyklikaje davieru. Najpierš, kaniešnie, pužaje Doraš, potym — milicyjanier, a maleńkaja Tania vykazvajecca tak: mužyki «nie ŭmiejuć i žyvioły prybić, blujuć». I navat baćku hałoŭnaj hieraini simpatyzuješ tolki spačatku. My tak i nie daviedajemsia, što za damova była ŭ jaho z Dorašavaj maci, ale ž hety mužčyna tak ničoha i nie zrabiŭ dla svajoj dački, navat i nie parazmaŭlaŭ ź joju.

Robiać učynki u śviecie hetaha apaviadańnia, kali nie skazać u śviecie Jevy Viežnaviec, žančyny (dla Jevy i biełaruskaja ziamla — žančyna). Babka viazie ŭnučku da inšaj babki. Siabroŭka, a nie siabar, pilnuje, pakul Ira vyryje kacinyja kostki ź ziamli. Urešcie maleńkaja Ira sama zastupajecca za siabie.

Jaje načny pachod zajmaje ŭ apaviadańni paŭstaronki, ale što heta za paŭstaronki! Jany prapisany abjomna, ale detalna, praŭdziva i razam z tym nibyta nie ŭ adzinym časie. Naprykład: «Zory hareli na niebie, kałychalisia, śviežaściu pachła z usich kutoŭ, pabrechvali sabaki, ale nie nadta starajučysia, bo Ira była svaja». U aŭtara dobryja vočy: zory i sapraŭdy nibyta kałychajucca, kali idzieš i hladziš na ich adnačasna. Ale hety dziejasłoŭ — kałychacca — užo niešta značyŭ raniej u tvory. Ad jaho stanovicca baluča i strašna, bo mienavita hetaje słova stajała zamiest «hvałtavaŭ». I navat sabaki, što pryznajuć u Iry «svaju», naležać nibyta adrazu da dvuch płanaŭ: jana svaja, bo žyvie ŭ ichniaj vioscy, ale jašče — jana svaja, bo ratuje žyvoje, bo paciarpieła za žyvioł ad taho, chto ich zabivaje.

Za Iraj nibyta kradziecca kotka — zrazumieły simvał, ale ž kotka hetaja «pałasataja-nasataja». Hučyć usio tak naturalna, što spačatku atrymlivaješ asałodu ad hetaj ryfmy rodam ź dziciačych ličyłak. I tolki potym zadumvaješsia: jak kotka moža być nasataj? Nasataja — heta Ira, u jakoj «vialikija vočy, vostry nos i doŭhi rot nibyta zmahalisia za miesca» na tvary i jakuju Doraš sam nazyvaŭ nasataj i Buracinkaj. Mienavita tak i źmiešvajucca vobrazy ŭ hałavie čałavieka, jaki pieražyŭ traŭmu i šok, pračynajecca z krykam pa načach i idzie da samaha strašnaha miesca na ziamli adzin pasiarod nočy.

Takich momantaŭ bahata ŭ apaviadańni, i heta robić druhoje i treciaje pračytańnie jaho nie mienš cikavym, čym pieršaje.

Ale za ŭsim hetym, jak mnie padajecca, usio roŭna staić Biełaruś — hałoŭny hieroj usich tvoraŭ Jevy Viežnaviec. Hvałt adbyvajecca na miescy, dzie raniej stajaŭ kułacki chutar «ź vializnym sadam, žyła vialikaja siamja, a potym ich usich pazvozili, jak niehadziaščych sabak, a sielišča zaarali. Tolki hruša raście tut sa starych časoŭ, padaje, razvalvajecca, a ź pnia ŭ jaje znoŭ hruša prarastaje, novaja, i tuju hrušu rušyć nielha, bo heta čortava miesca». Była siamja — i niama bolš, byŭ vializny sad — i zastałasia adna hruša, što razvalvajecca. Jeva Viežnaviec piša realistyčnaje apaviadańnie. Ale ź pnia raście novaja hruša, jakuju nielha rušyć… Jeva Viežnaviec piša mahičny i simvaličny realizm.

Na maju dumku, adzinaje, što źnižaje «hradus» hetaha apaviadańnia — heta jaho tradycyjnaść. Jano vystojvajecca z aporaj na tradycyju biełaruskaj litaratury, cudoŭna ŭpisvajecca ŭ kantekst, i navat hruša nam užo znajomaja. Ale heta robić apaviadańnie jašče i pradkazalnym. Kali niešta źniščyli i razburyli na adnym miescy, a potym na im ža pachavali kahości žyŭcom, to niešta musić zdarycca i ŭ treci raz. Ira staić z vysoka padniatym prypolikam sarafana, trymaje ŭ im miortvych katoŭ (sam vobraz cudoŭny), Doraš hladzić na alenija nožki z vostrymi kalencami — i čytač razumieje, što zdarycca dalej. U hety momant chočacca pamylicca i kab aŭtar ciabie ździviŭ. Tak, pakul Ira šła da Dorašavaj chaty nočču ŭ kancy apaviadańnia, ja ŭsio čakała, što zdarycca niešta niečakanaje, što Ira nie prosta, bajučysia, zakapaje vuźlik pad hanak, i Doraš pamre, ale što siužet vykrucicca niečakanym manieram, i ź biełaruskaj tradycyi, jak z toj hrušy, vyraście jašče adna hruša.

Niečakanaści ŭ aŭtara adbyvajucca na moŭnym i vobraznym uzroŭni: nie čakaješ, naprykład, što nazvy jabłykaŭ niešta skažuć tabie pra historyju Biełarusi, što Doraš budzie pryščepvać jabłyni cełamu lesu. Było b cudoŭna, kab hetak ža ździŭlaŭ i abudžaŭ čytača i siužet. Chacia havorać, što ŭsie siužety ŭžo prapisanyja, i važna nie toje, pra što, a toje, jak napisana.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0