Ажаніўся ў 50 гадоў, яму прысвяцілі рэп… 11 фактаў пра Зянона Пазняка, якому спаўняецца 75 гадоў
24 красавіка святкуе 75-годдзе Зянон Пазняк. Правільна ён дзейнічаў ці памылкова — пра гэта спрачаліся аналітыкі і будуць спрачацца гісторыкі. Адно бясспрэчна: без Пазняка немагчыма ўявіць беларускую гісторыю найноўшага часу
Старэйшае пакаленне памятае раскацістае «Дэпутат Пазняк!» у зале Вярхоўнага Савета, шматтысячныя акцыі на мінскіх праспектах. Пазняк дагэтуль палярызуе: адны лічаць яго прарокам, да якога нацыя яшчэ не дарасла, другія — папулістам і дэмагогам, трэція — этнічным нацыяналістам-фундаменталістам. Пазняк ужо чвэрць стагоддзя не жыве ў краіне, але нават Лукашэнка згадваў яго, не называючы імя, у апошняй «Вялікай размове».
Для маладзейшага пакалення Пазняк — больш легенда, чым рэальная асоба. НН прапануе некалькі фактаў пра Зянона Пазняка.
Ніколі не бачыў бацькі
Зянон Пазняк нарадзіўся ў вёсцы Суботнікі (цяпер Івейскі раён Гродзенскай вобласці) ў 1944-м, яшчэ пад нямецкай акупацыяй. Ягоны бацька, Станіслаў Янавіч Пазняк, прызваны ў савецкае войска, загінуў на фронце ў снежні 1944-га, праз 8 месяцаў пасля нараджэння сына. А ў 1945-м згарэў у танку і яго дзядзька Ясь, мацерын брат.
Зянона выхоўвала маці Ганна Яўхімаўна, ён быў вельмі блізкі з ёй усё жыццё.
У школе быў непаслухмяны
«Яго дырэктар за рукаво цягнуў у настаўніцкую, а Пазняк ўчапіўся за парту і разам з партай ехаў. Яго тады нават выключылі на два тыдні… Вучыўся ён, вядома, вельмі добра. Чытаў і Маркса, усё чытаў. Але не слухаўся», — успаміналі ў размове ў «Нашай Нівай» аднакласніцы Зянона.
Як згадваў сам Пазняк, у пасляваенных заходнебеларускіх Суботніках мала хто з вучняў па добрай волі ішоў у піянеры, а ў камсамол ён падаў заяву толькі каб атрымаць атэстат. Паступіўшы ва ўніверсітэт, адразу выкінуў камсамольскі білет.
Мог стаць кінаакцёрам
Зянон марыў вучыцца на астранома — зоркі захаплялі яго. І пасля школы паехаў у Маскву паступаць на гэтую спецыяльнасць. Але не вытрываў чужога моўнага і ментальнага асяроддзя, вярнуўся ў Мінск. Ён паступіў у Тэатральна-мастацкі інстытут, адкуль яго двойчы выганялі за перакананні. Першы раз — на другім курсе з акцёрскага аддзялення. Другі раз — з мастацтвазнаўчага аддзялення, перад самым выпускам. Аднавіцца ўдавалася дзякуючы, сярод іншага, заступніцтву народнага паэта Беларусі, камуніста, былога палітвязня Максіма Танка.
Пазняк не шкадуе, што не ўдалося стаць акцёрам: «Акцёр — чалавек несвабодны».
Блізка ведаў Караткевіча
Беларускі інтэлектуальны асяродак у Мінску 1960-х быў зусім малы — цяжка было знайсці «сваіх». Гісторык Міхась Чарняўскі ўспамінаў, напрыклад, што Пазняк пазнаёміўся з ім, пачуўшы выпадкова беларускую мову з яго вуснаў.
Зянон блізка ведаў Уладзіміра Караткевіча: на яго 35-годдзе адшукаў у архівах невядомае раней фота Каліноўскага, павялічыў і падарыў пісьменніку з дарчым надпісам: «Няхай Тваё жыццё будзе вартым Ягонай смерці». У дзённікавых запісах Караткевіч называў Пазняка «маладым здольным хлопцам».
Класны фатограф
«Я — фатограф. Калі мяне звольняць з працы, я пайду, пад касцёл сяду, буду рабіць фотаздымкі бабак, яны мне будуць за гэта яйкі з салам даваць. Я пражыву», — казаў Пазняк Міхасю Чарняўскаму, калі яны, маладыя навукоўцы-дысідэнты, мелі праблемы з працаўладкаваннем.
Мы часта глядзім на здымкі, якія склалі класіку беларускай фатаграфіі і не ведаем, што яны — Зянона. Вось напрыклад:
Прыдумаў слова «Курапаты», каб выкрыць фальсіфікацыі
Гісторыя нацыянальнага некропаля пачалася ўлетку 1988-га, калі Пазняк з інжынерам Яўгенам Шмыгалёвым апублікавалі ў газеце «Літаратура і мастацтва» артыкул «Курапаты — дарога смерці».
Той факт, што каля самага Мінска знаходзіцца вялізная брацкая магіла ахвяраў сталінскіх злачынстваў, ускалыхнуў грамадства. Спецслужбы скора «знайшлі» дакументы, згодна з якімі расстрэльвала ў «Курапатах» не НКВД, а нацысты ў час вайны. У адказ Пазняк дастаў доказы, што сапраўдных дакументаў са словам «Курапаты» быць не можа: ён першы так назваў гэтае ўрочышча. У 1930-я лясок паміж вёскамі Зялёны Луг і Цна Ёдкава, дзе расстрэльвалі людзей энкавэдысты, не меў назвы.
А пры канцы 1988-га, на Дзяды, урочышча Курапаты стала месцам першай масавай акцыі пратэсту.
Стварыў Народны Фронт і павёў барацьбу за незалежнасць
У тым самым 1988-м Зянон Пазняк узначаліў Беларускі Народны Фронт — БНФ. І на доўгія гады гэтая абрэвіятура стала імем назоўным для любой непадкантрольнай уладам апазіцыйнай дзейнасці ў Беларусі.
Менавіта Апазіцыя БНФ у Вярхоўным Савеце ХІІ склікання ўтварыла ценевы ўрад, якім кіраваў Пазняк. Яна раскалыхвала дэпутацкае «балота» і дамаўлялася з камуністамі, прабіваючы законапраекты пра незалежнасць, дзяржаўны статус беларускай мовы, змену савецкай сімволікі на нацыянальную.
Ажаніўся ў 50 гадоў
У 1994-м, напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў, на якіх Зянон Пазняк заняў трэцяе месца, ён ажаніўся з аднапартыйкай Галінай Вашчанка. Для 50-гадовага Пазняка гэта быў першы шлюб.
Чаму раней не знайшлося пары? Гэта было абумоўлена спецыфічнымі ўмовамі, у якія трапілі беларускія патрыёты ў 1960—70-я: «Практычна ўсе маладыя жанчыны з вышэйшай і сярэднеспецыяльнай адукацыяй (савецкі клас інтэлігенцыі) стоадсоткава былі зрусіфікаваныя. Ніхто з іх не гаварыў па-беларуску, — успамінаў Пазняк. — Для нас, маладых інтэлігентаў, гэта была сапраўдная жыццёвая трагедыя, банальная і прымітыўная — проста немагчыма было дабраць сабе пару. Пасля першага яе пытання — «почему разговаріваете по-белорусскі» — было другое: «зачем этот белорусскій язык?» Пасля другога трэцяе, такое ж. А потым пачынаўся галаўны боль».
Хоць сімпатыі, вядома, былі. Так, аднакласніцы згадвалі гімнастку Ядзю, якую ён кахаў у школе, а сябры ў маладосці хацелі яго ажаніць з дачкой Максіма Танка.
Выйграў суд у Лукашэнкі
Гэта адбылося ўжо ў часы, калі Аляксандр Лукашэнка быў прэзідэнтам. У студзені 1995-га, пасля ўварвання расійскіх войскаў у Чачню, Апазіцыя БНФ у Вярхоўным Савеце выступіла ў падтрымку народа Чачні. Лукашэнка ў адказ заявіў, што Пазняк заклікае беларусаў ехаць ваяваць. Пазняк злавіў яго на слове і падаў у суд. Вярхоўны Суд прызнаў рацыю Пазняка і абавязаў Лукашэнку абвергнуць сказанае і выбачыцца. Зроблена гэта не было.
Зянон з Галінай выехалі з Беларусі ў 1996-м, калі ўзнікла пагроза жыццю лідара БНФ. Яны ўжо чвэрць стагоддзя жывуць у Варшаве.
Яму прысвяцілі рэп
Іранічны «Зянон-хоп» з’явіўся ў 2006-м, пасля разгону Плошчы і разгрому апазіцыйных асяродкаў, на тле ўсеагульнай дэпрэсіі. Ён быў апублікаваны ў ананімнай старонцы ў інтэрнэце і дагэтуль невядома, хто яго склаў. Напісаны па-расейску, перасыпаны мацюкамі, ён ствараў каларытны і пазітыўны (наколькі можа быць пазітыўны ў рэпе гангстар) вобраз Зянона — супермэна, які прыйдзе і выратуе Беларусь ад дыктатуры:
— Руки за голову! — Как бы не так!
Врагу не сдается гордый Пазняк.
Предъявить документы? Да … я вас в рот!
Цель визита? Государственный переворот.
Какое гражданство? … совсем?
Что с собой? Так, …: два АК 47.
На стволах гравировка: «Радзіма. Свабода».
Резко валит с двух рук всю бригаду уродов,
Пять секунд, …, и цуд некранутай прыроды,
тишина и спокойствие на границе.
… и гэбня, начинайте молиться.
і г.д.
Сам прататып такога рэспекту ад маладога пакалення не ацаніў. Пазняк сказаў, што каментаваць «Зянон-хоп» у культурным таварыстве немагчыма дзеля мацюкоў.
Што трэба, каб вярнуўся ў Беларусь?
На гэтае пытанне Зянон адказвае каротка: «Ён павінен сысці».
Каментары