Фота city.bialystok.pl
Прачнуўся рана. Каля іншай сцяны на падлозе яшчэ спаў гарадзенец J., які на некалькі дзён прыехаў у Беласток і спыніўся ў мяне. Мне няма калі чакаць, пакуль ён прачнецца — сядаю за стол, уключаю камп'ютар.
Ёсць трошкі сілаў і жаданне папрацаваць — трэба карыстацца, пакуль ёсць.
Выбег на кухню, заварыў кавы. Прахалодная, але сонечная вераснёўская раніца — раптам яна мне нагадала раніцы ў Мінску ў верасні 2008 года, калі я паступіў на першы курс БДУ, а адным з маіх суседзяў па здымнай кватэры быў Павел Севярынец.
Пішу артыкул аб гісторыі. Нешта ўспамінаю з памяці, бо столькі раз чытаў ды перачытваў пра тыя падзеі. Перагортваю старонкі з кніжкі, што ляжыць на стале, каб знайсці патрэбную цытату. Вечная праблема: як структураваць артыкул, як лагічна і зразумела для чытача ўкласці падзеі… Заглядаю на бляклыя старонкі віленскай «Krynicy» за 1921 год — адтуль трэба ўзяць два сказы.
Пасля паўтара старонак тэксту мая галава адмаўляецца працаваць. Хіліць на сон. Стоп, на сёння праца скончана. Тым не менш, я задаволены — частка працы зроблена, астатняе пазней даробіцца, калі мая псіхіка дасць мне акно прыдатнага да працы часу.
Кладуся на ложак, уключаю на YouTube расейскі канал «Объектив». Зводкі з фронту, карты. Украінцы наступаюць, адваёўваюць вёску за вёскай.
У тэлеграме — навіны лукашызму: прапанова пра амністыю, для тых, хто «пакаяўся», але толькі не для «бандытаў і экстрэмістаў». Прапанова пазбаўляць грамадзянства… Для мяне нічога радаснага: я ідэйны вораг дыктатуры яшчэ са школьнай лавы — мне літасці ад рэжыму чакаць не даводзіцца.
На сёння ў мяне прыём у псіхіятра. Паставіў будзільнік, каб калі засну, прачнуцца, калі трэба выходзіць з дому. Не заснуў. Падняўся з ложка, падмёў падлогу ў пакоі, вынес смецце… Перад выхадам заварыў моцнай кавы — каб не хіліла на сон пасля дрэнна спанай ночы ды прынятага ноччу, калі не мог заснуць, нейралептыку.
Кабінет далёка ад цэнтра. Расказваю пра тое, як адрэагаваў мой арганізм на прызначаныя раней лекі. «Цяпер значна лягчэй, значна больш камфортна сябе адчуваю. Але такое ўражанне, што ад лекаў трохі прытарможвае», — кажу. Доктарка выйшла. «Ці не спытацца ў яе, ці не выглядаю я знешне на вар’ята?» Вырашаю не пытацца.
…На станцыю ў Беластоку павольна заязджае цягнік з Сувалак. «Пагоня» на баку цягніка — герб Падляскага ваяводства. Пад яркім вераснёўскім сонцам вышукваю зрокам сярод пасажыраў, якія высядаюць, знаёмую М.
Ага, вось яна ідзе. «Маеце час?» — пытаецца М. — «Так, нейкія паўгадзінкі ёсць», — адказваю. Ідзём міма касцёла Святога Роха, па Ліповай, размаўляем пра ўражанні з эмігранцкага жыцця. Пад уплывам размовы на фоне прыгожага еўрапейскага горада выветрываюцца з галавы трывожныя думкі. Што думаць пра будучыню, калі тут і зараз усё добра, ходнік з пліткі пад нагамі, цагляныя вежы катэдры перад табой ды тэрасы кавярань (на якія ў мяне ўсё адно няма грошай) побач. Нават патруль паліцыі на Рынку Касцюшкі, здаецца, арганічна ўпісваецца ў гэты краявід.
— Мне падабаюцца Сувалкі, — кажа М., якая толькі нядаўна туды пераехала.
— Сувалкі ж заснавалі камедулы з-над возера Вігры? — пытаюся, спрабуючы ўзгадаць, што я чытаў пра гісторыю гэтага горада.
— Не ведаю.
— Можна паглядзець на Вікіпедыі — кажу, а сам проста атрымліваю асалоду ад таго, што магу згадаць пра манахаў, якія ў часы Рэчы Паспалітай засноўвалі гарады. А таго возера Вігры і кляштара камедулаў я не бачыў у вочы, але шмат чытаў пра яго ў часопісах з трыццатых гадоў мінулага стагоддзя.
— Ці любіце Вы жывапіс? — пытаюся ў М. На Рынку Касцюшкі яшчэ ў траўні адчынілася галерэя імя Сляндзіньскіх, а я так і не дабраўся яе наведаць.
Заходзім. Раней я бачыў працы Людаміра Сляндзіньскага на сканах «Тыгодніка Ілюстраванага» з дваццатых гадоў дваццатага стагоддзя. Характэрны такі стыль, які я не даў бы рады апісаць словамі, бо не знаюся ў тэорыі мастацтва. Сляндзінскіх была цэлая дынастыя… Супрацоўніца галерэі ўключае фільм на вялікім маніторы. Чапляе фраза: «Людамір Сляндзіньскі жыў трыццаць пяць год у Кракаве, але ўсё жыццё маляваў Вільню».
Шыльдачкі з біяграфіямі: высылкі, выгнанні. Што гэта такое, што за няшчасце ў нашай Усходняй Еўропе, што пакаленне за пакаленнем людзям даводзіцца быць выгнанымі, ці вымушанымі ўцякаць з роднага дому?! Карціна з выявай Вільні, намаляваная ў 1965 годзе…
Вільня… Нейкім утульным здаецца Беласток дзеля таго, што тут многае нагадвае пра Вільню. Кранае за нешта жывое мяне, ураджэнца Віленскага ваяводства. Мастак сумаваў па гэтым горадзе. Мне дарога на Вільню цяпер адчыненая, але я — сумую па Глыбокім.
Партрэты дачок мастака, напісаныя на фоне Вільні ў час Другой сусветнай вайны…
Моцнае ўражанне ад думкі, што вакол шалела вайна, а мастак творчасцю бараніўся ад таго вар’яцтва. (Цікава, чаму сёння беларускія творцы амаль усю ўвагу аддаюць на бягучы парадак дня, як быццам зніклі ўсе вечныя тэмы?)
Углядаюся ў прыгожыя абліччы дзяўчат і на імгненне спрабую ўявіць іх на месцы гераінь аповесці «Не трэба гучна казаць» Юзафа Мацкевіча, якую я часта слухаю як аўдыёкнігу, засынаючы.
— У яго такое прыгожае неба, — заўважае М.
Я неяк не звярнуў увагі на неба.
Брама Бернардынскіх могілак у Вільні, дзе пахаваны Францішак Рамэйка.
— Вось гэта — глядзіце — брама Бернардынскіх могілак у Вільні, — кажу М. Там быў пахаваны стрыечны брат маёй прабабулі, ксёндз Францішак Рамэйка. Ён застрэліўся ў 1931 годзе на кватэры ксяндза Адама Станкевіча. Быў беларускім актывістам, падтрымліваў беларускі рух, польскія газеты называлі яго «zaciętym wrógiem polskości».
Я заўважаю ў сваім голасе ноткі гневу, калі кажу гэта. Але так было, такая праўда.
— Ён не вытрымаў ціску?
— У яго было нешта з псіхікай. Ён прыехаў у Вільню, каб пайсці да псіхіятра, але перад тым зайшоў да Станкевіча. Таго не было, пакаёўка папрасіла пачакаць. Ён напісаў развітальны ліст, і застрэліўся. Незадоўга да смерці ўсё пытаўся ў знаёмых, ці не бачаць чагосьці дзіўнага ў яго вачах.
* * *
Калі выходзім з галерэі, позірк трапляе на помнік Юзафу Пілсудскаму. Паварочваем да катэдральнага касцёла. Гатычныя муры з чырвонай цэглы. На сцяне — шыльда ў памяць пра ксяндза Ежага Папялушку, капелана «Салідарнасці», якога забілі камуністы ў 1984 годзе. Пастаўленая ў 1986 годзе, яшчэ пры камуністах. Калі камуністаў скінулі — праз дарогу ад касцёла паставілі помнік кс. Папялушку. Пры другой сцяне — помнік у гонар 600-годдзя Віленскай дыяцэзіі, пастаўлены ў 1988 годзе, таксама пры камуністах. Пасля Другой сусветнай Беласток стаў новым касцельным цэнтрам на ўскраіне былой Віленскай архідыяцэзіі, бо ў Вільні быў больш жорсткі камуністычны рэжым.
Касцёл не надта і стары (асвечаны ў 1905 годзе), але ўражвае сваёй гатычнай эстэтыкай. Як катэдры ў сотнях старых гарадоў Еўропы (якія я бачыў збольшага толькі на фота ды на Ютубе).
Станаўлюся на калені, жагнаюся. «Дабраславі, Божа, нас, якія ў гэтую святыню зайшлі, апякуйся намі», — кажу ў думках.
Падымаю вочы на вітражы. Мечыслаў Багаткевіч, Станіслаў Пыртак, Уладыслаў Мацьковяк — трое ксяндзоў, якіх забілі нацысты ў 1942 годзе каля Глыбокага. Выява базыльянскай царквы ў Беразвеччы. Ксёндз Багаткевіч у 1933 годзе адслужыў першую Імшу ў Параф’янаве. Памятны абразок з той Імшы ляжыць у мяне ў заплечніку — я забраў з сабой, калі выязджаў з Беларусі.
На сценах катэдры шмат шыльдаў. Адна з іх — у гонар жаўнераў АК, якія «змагаліся за непадзельнасць Айчыны». («Але ж і нацыяналісты гэтыя палякі!» — мільгае думка.) А вось — надмагілле біскупа Эдварда Ропа, які ў 1917 годзе дазволіў прамаўляць беларускія казанні.
Асветленая капліца з драўляным Распяццем і Найсвяцейшым Сакрамантам. Людзі моляцца. «Міласэрнасць Божая, давяраем табе». Мы на хвіліну становімся на калені, моўчкі прыслухоўваемся малітве. Набажэнства да Божай Міласэрнасці папулярызаваў кс. Міхал Сапоцька, які родам з-пад Ашмяны, жыў у Вільні, а пасля Другой Сусветнай пераехаў у Беласток. (Спадзяваўся, што на кароткі час, але так і скончыў тут сваё жыццё.) А там у капліцы — копія абраза Маці Божай Вастрабрамскай, яшчэ адзін знак пераемнасці віленскай традыцыі.
Калі выходзім, мой позірк падае на выявы яшчэ аднаго вітража. На ім — святы Бруна, «забіты на памежжы Літвы і Русі», з якім звязаная першая згадка назвы Літва (1009 год), і дамініканін святы Яцэк, які ў ХІІІ стагоддзі, напярэдадні мангольскага ўварвання, прапаведваў у Кіеве.
…Пераходзім дарогу, заходзім у парк каля палаца Браніцкіх. Кажу, што даслаць фота гэтага парка прасіла даслаць знаёмая, муж якой служыць ва Узброеных сілах Украіны.
— Дзе ён там? — пытаецца М.
— Не ведаю. Я пра такія рэчы не пытаюся — усё ж вайсковая таямніца. Памятаю толькі, што вясной ён заходзіў на тэрыторыю Кіеўскай вобласці, калі адтуль сышлі рускія. Дык пісаў ён, што людзі ўкраінскіх жаўнераў радасна сустракалі, бо чакалі вызвалення.
Перад намі ў паркавай алеі — каплічка з абразом Маці Божай Вастрабрамскай. Яшчэ адна згадка пра Вільню. Мусіць, Беласток таму і не здаецца мне чужым, што тут столькі нагадвае пра Радзіму.
Мы выходзім зноў на Рынак Касцюшкі, бачу стэнд з рэкламай Музея Памяці Сібіры, адчыненага на месцы, адкуль пасля 17 верасня 1939 года вывозілі людзей на Сібір у грузавых цягніках.
«Даведайся мінулае — зразумей сучаснасць», — такі слоган выкарыстоўвае музей у абвестках.
— Якія ж актуальныя словы, — кажу я, павярнуўшыся да М.
