Чаму некаторыя людзі заўсёды спазняюцца? Вызначылі пяць чыннікаў
Некаторыя людзі спазняюцца заўсёды — і гэта зусім не азначае адсутнасць павагі да іншых. Псіхалогія і біялогія даюць свае адказы на пытанне, што напраўду стаіць за хранічнай няздольнасцю прыйсці своечасова.
Большасці з нас здаралася спазняцца, аднак для некаторых жыццё ў рэжыме пастаяннага браку часу становіцца нормай. Гэта выклікае заканамернае пытанне: чаму адны людзі быццам запраграмаваныя на затрымкі, а іншыя лічаць пунктуальнасць святым абавязкам? У гэтай праблеме разбіраецца National Geographic, аналізуючы меркаванні экспертаў і вынікі навуковых даследаванняў.
Як адзначаюць аўтары, калі ранейшыя працы не знаходзілі прамой сувязі паміж спазненнямі і нейкай адной рысай характару, то сучасная навука апісвае больш складаную карціну. На здольнасць прыходзіць своечасова ўплывае цэлы комплекс чыннікаў: псіхалагічныя схільнасці, індывідуальныя «ўнутраныя гадзіннікі» і нават біялагічныя адрозненні.
Разуменне гэтых механізмаў важнейшае, чым здаецца. Пунктуальнасць працуе як сацыяльная база, дэманструючы павагу да часу іншых. Калі мы згаджаемся быць у пэўным месцы ў пэўны час, то па сутнасці заключаем кантракт. Калі адзін чалавек пастаянна спазняецца, ён парушае гэты кантракт, што шкодзіць адносінам у цэлым, а не толькі ў канкрэтны момант.
Памылкі планавання
У канцы 1970‑х гадоў псіхолагі Даніэль Канеман і Амос Тверскі ўвялі паняцце «памылкі планавання». Яно апісвае схільнасць людзей заніжаць час, неабходны для выканання задачы, нават калі яны рабілі яе шмат разоў.
У аснове ляжыць свайго роду аптымізм — падсвядомая вера ў тое, што ўсё пойдзе па ідэальным сцэнарыі. Хаця гэтая ўласцівасць характэрная для большасці людзей, некаторыя пакутуюць ад яе мацней і не навучыліся свядома яе кампенсаваць.
Даследаванні паказваюць механізм: людзі, якія недаацэньваюць працягласць задач, асабліва тых, якія, на іх думку, знаходзяцца «пад кантролем», схільныя меркаваць, што могуць паскорыць кожны крок, і пакідаюць занадта малы запас часу на затрымкі, што ў выніку прыводзіць да спазненняў.
Нізкая добрасумленнасць
Вялікую ролю адыгрываюць і рысы асобы. Напрыклад, добрасумленнасць (адна з рыс так званай «Вялікай пяцёркі») найбольш моцна звязана з пунктуальнасцю: арганізаваныя, арыентаваныя на мэту і дысцыплінаваныя людзі спазняюцца значна радзей. Яны таксама ўважлівыя да дэталяў.
Метааналіз 2019 года паказаў: добрасумленнасць з'яўляецца найлепшым прадказальнікам агульнага жыццёвага поспеху сярод некагнітыўных характарыстык. Добрасумленныя людзі спантанна выпрацоўваюць звычкі, якія спрыяюць пунктуальнасці. Яны рыхтуюць, плануюць і структуруюць свой дзень.
Тыя ж, хто мае нізкую добрасумленнасць, часта сутыкаюцца з хаосам у арганізацыі і цяжкасцямі ў кіраванні часу.
Шматзадачнасць
Праблемы з часам таксама маюць тыя, хто любіць рабіць некалькі спраў адначасова — «поліхронікі». Даследаванні паказваюць, што такія людзі могуць спазняцца ў сярэднім на 15 хвілін больш, чым людзі, якія робяць усё паслядоўна. Навукоўцы тлумачаць: для такіх людзей бягучы момант, жывая размова ці працэс важнейшыя за расклад.
У поліхронных культурах, напрыклад, у многіх рэгіёнах Лацінскай Амерыкі і Блізкага Усходу, паводзінамі кіруе менавіта гэтая логіка, а не «ціканне гадзінніка». У такіх месцах ніколі не будуць рэзка перарываць размову, каб толькі прыйсці своечасова. Гэта лічылася б няветлівым і неэфектыўным.
Аднак у культурах, дзе час цэніцца высока (ЗША, Германія, Японія), такія паводзіны ўспрымаюцца як непавага ці безадказнасць.
Уплыў цыркадных рытмаў
Нельга ігнараваць і біялогію. Унутраны гадзіннік «соваў» часта не супадае з агульнапрынятым рытмам жыцця. Даследаванні ў галіне хранабіялогіі паказваюць, што ў іх выпрацоўка мелатаніну зрушана, з-за чаго раннія пад'ёмы становяцца кагнітыўна складанымі і фізічна цяжкімі. У выніку іх арганізму патрабуецца больш часу на «запуск», што прыводзіць да спешкі і затрымак.
Прычым праблема не толькі ў ранніх сустрэчах. Разлад з біярытмамі звязваюць з імпульсіўнасцю і цяжкасцямі ў планаванні на працягу ўсяго дня.
Даследаванні паказваюць, што «совы» часцей прапускаюць дэдлайны, недаацэньваюць час, неабходны для падрыхтоўкі , і маюць большыя перапады канцэнтрацыі на працягу дня. У сукупнасці гэта павялічвае шанцы спазніцца — і далёка не толькі раніцай.
«Слепата да часу»
Для многіх людзей прычына хранічных спазненняў крыецца не ў рысах характару, а ў нейрабіялогіі. Існуе феномен, вядомы як «слепата да часу» — стан, калі ўнутранае адчуванне ходу хвілін і гадзін працуе інакш, чым у большасці.
Праз такое скажэнне ўспрымання плынь часу становіцца непрадказальнай: чалавек можа лёгка згубіцца ў момантах пераходу ад адной задачы да іншай або настолькі паглыбіцца ў працэс, што навакольны свет літаральна перастае існаваць.
Навуковыя даследаванні пацвярджаюць рэальнасць гэтай праблемы. Яна часта сустракаецца ў людзей з асаблівасцямі нейраразвіцця — такімі як сіндром дэфіцыту ўвагі і гіперактыўнасці, аўтызм, дыслексія, дыспраксія або парушэнні выканаўчых функцый.
Пры гэтых станах мозг можа скажаць успрыманне працягласці падзей, заніжаць неабходны на задачы час і ўскладняць выбудоўванне правільнай паслядоўнасці дзеянняў. У выніку нават пры вялікім жаданні чалавеку фізічна цяжка спланаваць усё так, каб паспець да дэдлайну.
Што рабіць?
Тым не менш эксперты ўпэўненыя: нават калі чалавек спазняўся ўсё жыццё, сітуацыю можна выправіць. Замест таго, каб спадзявацца толькі на сілу волі, спецыялісты раяць змяняць падыход да арганізацыі: выкарыстоўваць раннія апавяшчэнні і пакідаць запас часу.
Эфектыўны метад — дэталёва распісваць усе этапы, уключаючы пошук паркоўкі і шлях пешшу, і закладваць рэалістычны час на кожны з іх.
Аднак адказнасць ляжыць не толькі на тых, хто спазняецца. Пунктуальным людзям варта праявіць крыху гібкасці. Разуменне таго, што іншы чалавек проста іначай успрымае час і прыярытэты, а не спрабуе кагосьці пакрыўдзіць, можа значна знізіць колькасць канфліктаў.
Каментары