Мама і я

Мама і я

Кашулі

Тату, ужо ледзь жывога, прывезьлі на лецішча ў Валоўшчыну. Ён любіў свой блакітны двухпавярховы дамок у крыху неахайным садзе зь яблынямі й кустамі парэчкі. Тата сабраў свае старыя кашулі і папрасіў маці памыць. Там няма гарачай вады. Таму мама грэла яе і за некалькі дзён перамыла ўсе чыста кашулі. Каб тата, крый Божа, не даведаўся пра свой блізкі сыход.

Пас

Дзядзька Антон падараваў мне салдацкі пас з важкай абзоранай спражкаю. Я вельмі ганарыўся скураным пасам. Зь ім я быў непераможны ў свае 11 гадоў. Калі перацягнуць такой зброяю па рэбрах, выдатны атрымліваецца ўдар. Толькі біўся я тым пасам ўсяго разы тры, дый тое пабойваўся парасьсякаць галовы сваім аднаклясьнікам.

Пасам лупцавалі мяне. За боты, поўныя вады, за двойкі па паводзінах, за падманы, за гырканьні на бацькоў, за ўцёкі з дому… Было за што біць. Пас ляжаў на палічцы сьцянной шафы ў вітальні. Выдатны пас. Перацягнуў раз-другі па плячах, і болей ня трэба. Біла мяне маці. Тата сыходзіў у кабінэт, ледзь пачыналася сварка. Маці брала пас, сварылася і лупіла. Было за што.

Рука

Адзін з самых даўніх успамінаў пра маму зьвязаны зь ейнай рукою. Я, двухгадовы, ахоплены страхамі, не магу заснуць. Прашу: “Мама, дай мне руку”. Маці сядае на ложак і кладзе далонь на падушку. Я абдымаю цёплую руку, супакойваюся і засынаю.

Малако

Ня ведаю, хто прыдумаў і падказаў маме, што мае хворыя вочы трэба прамываць жаночым малаком. Якраз нарадзіўся брат. Мама, калі карміла яго, клікала мяне і пырскала ў вочы малаком. Вочы ў мяне сапраўды моцна балелі, я страшэнна не любіў дактароў і розныя працэдуры, у тым ліку і малочныя прамываньні. Але трываў. Адно плакаў. Сьлёзы зьмешваліся з малаком, я іх размазваў па шчоках. Ішоў мыцца. Зь люстэрка на мяне злосна глядзеў першаклясьнік, размаляваны маміным малаком.

Ахвяры

Дзеля татавай творчасьці, дзеля мяне з братам мама адмовілася ад кар’еры. Ці шкадавала яна? Пэўна ж. Каб не шкадавала, дык і ня ведаў бы я, што ёй прапаноўвалі пайсьці ў асьпірантуру, застацца працаваць у Нацыянальнай бібліятэцы, а яна выбрала сям’ю. Мама заўсёды выбірала сям’ю. Калі ў брата пачаліся складанасьці з вучобаю, мама адмовілася ад пасады загадчыцы бібліятэкі і пайшла працаваць у школу настаўніцай працы. Мама заўсёды жыла болей для нас, чым для сябе.

Малюнкі

Намаляваць маму цяжка. Вельмі блізкі чалавек, немагчыма аддаліцца, цяжка зірнуць адстароненымі вачыма. Таму, колькі ні спрабаваў зрабіць партрэт, не атрымлівалася нічога вартага. У інстытуце, калі я захапіўся кубізмам, адзін сівагаловы мастак спытаў: “А маці сваю ты таксама будзеш раскладаць на квадраты і кубікі?”. Малаадукаванасьць выкладчыка ня ўразіла: большасьць зь іх невукі, але нетактоўнасьць абурыла, нібыта ён аблаяў маю сям’ю. Спрачацца я ня стаў. Адзначыў сабе, што партрэт мамы я абавязаны намаляваць, і ўсё тут. Намаляваў. Выпадкова. Не малюючы намаляваў. Знайшоў яго сярод старых накідаў да вітражу ў сабор Усьпеньня Дзевы Марыі. Безьліч эскізаў я зрабіў, шукаючы вобраз Божай Маці. Сярод іх знайшлася маленькая акварэль, на якой намалявалася ня Дзева Марыя, а мая маладая мама. Тады і не заўважыў. Ёсьць у мастацтве чароўнасьць — здатнасьць твораў жыць незалежна ад стваральніка.

Маўчаньне

Па тыдні, а то і па два, я не размаўляў з мамаю, а яна са мною. “Мы не гаворым”, — казаў я брату ці бацьку. “Чаму?” — “Не гаворым і ўсё!” Прычыны былі малазначныя, мізэрныя. Пэўна, мы стамляліся ад любові, ад шчырасьці й цеплыні ўзаемаадносінаў і пераставалі размаўляць.

“Дом для цябе толькі месца начлегу. Прыбег, паспаў і зьбег”, — дакарала мама. Я замаўкаў, бо любіў свой прапахлы алейнымі фарбамі, застаўлены чарапамі і кнігамі, завешаны палотнамі і малюнкамі пакой. Бацькі дазволілі ператварыць яго ў майстэрню. А тут — начлежка. Крыўдна.

Выйсьці з маўчаньня цяжэй, чым апынуцца ў ім. Але мы выходзілі, побыт дае шмат нагодаў загаварыць. “Валодзя, вынесі сьмецьце!” — “Зараз, а ты каву звары”. Каву п’ём разам і гаворым доўга, бо так шмат адбылося ўсяго ўсякага, пакуль маўчалі.

Лекі

Праца. Камандзіроўкі. Масква. Вільня. Мітусьня. Менск. Вільня. Масква. За справамі мамы ня бачу. Пагавару па тэлефоне і супакоюся, нібыта адведаў. Мама кажа, што татавы рэчы стаяць на месцы, толькі лекі сардэчныя яна ўзяла і прымае. “Ён дазволіў. Прыйшоў у сне. Я паскардзілася, што дрэнна, што на вуліцу тры дні не выходжу і таблеткі скончыліся. “Бяры мае, — ён так сказаў. — Бяры мае”. Узяла. Мне лягчэй”.

Талерачка

Мама расказвае, што адным зь першых маіх словаў было настойлівае “дай”. Гаварыць я пачаў у дзевяць месяцаў, любіў сядзець на маміных руках і казаць “дай”. Патрабаваў усё чыста: і гадзіньнік з гіркамі, і цьвік, забіты ў сьцяну. Баба Ядзя абцугамі выцягвала той цьвік і давала першаму ўнуку. Апагеем “дай” сталася талерачка. “Дай мне талерачку зь неба!” — запатрабаваў я ў мамы і паказаў на поўню. Яна сьмяялася. Адгэтуль, калі я што прасіў, усе дадавалі: “…І талерачку зь неба”.

Сур’ёзнасьць

Наколькі я сур’ёзны, цяжка сказаць. Пэўна, настолькі, наколькі падобны да бацькі. Тата быў суцэльна сур’ёзны. Нават пад іроніяй хавалася ягонае грунтоўнае стаўленьне да жыцьця. Мама, наадварот, любіла і любіць жыцьцё такім, якое яно ёсьць тут і цяпер. Яе аптымізм ураўнаважваў татаў пэсымізм і нігілізм. Маміна заглыбленасьць у побыт, у матэрыю, у сучаснасьць выявілася больш сур’ёзнай і запатрабаванай за нашыя з татам надзеі, вечна няспраўджаныя, пляны, заўсёды недавыкананыя, захапленьні й расчараваньні. На мамінай, а не на татавай сур’ёзнасьці трымалася і трымаецца наша вялікая сям’я. Наша сур’ёзнасьць у творчасьці — толькі цень вялікай любові да мамы.

Радзімка

На безыменным пальцы левай рукі ў маёй мамы ёсьць маленькая радзімка цьмяна-залацістага колеру. Такая радзімка была ў бабы Ядзі, якая навучыла маму ў цяжкія хвіліны дакранацца да яе, каб адчуць дапамогу. Такая ж чароўная радзімка ёсьць і ў мяне. Калі мне кепска, я дакранаюся да радзімкі, і сьвет цяплее, маркота разьвейваецца — мама дапамагае мне.

Мамін сын і татаў сын

Была ў дзеда дачка, была ў бабы дачка… Так пачынаецца не адна беларуская казка. Падобным чынам можна распавесьці і пра нашу сям’ю. Ёсьць татаў сын і ёсьць мамін сын. Татавым сынам усе называюць брата Міраслава. Ён і падобны да таты, і любіў яго тата болей. Я — мамін сын. Спачатку — я ж старэйшы за брата на сем гадоў — мне пашчасьціла пабыць адзіным любімым Вовачкам і ў мамы, і ў таты. Калі ж мама пагадзілася купіць мне браціка, сказаўшы, што нарэшце назьбірала грошай, тата засумняваўся. Маўляў, ці хопіць у яго любові яшчэ на некага, апроч мяне. Ніхто ніколі не дакараў таты за тыя сумневы, акрамя яго самога. Міраслаў адразу ж, зь першага свайго дня зрабіўся татавым сынам. Цяпер, калі бацька сышоў у краіну вечнай радасьці, мы абодва маміны сыны.

Падарункі

Калі тата ня меў сяброў, дык у мамы заўсёды былі й цяпер ёсьць шматлікія сяброўкі. Мама ўмее сябраваць, умее захоўваць таемныя гісторыі, умее слухаць і суперажываць. На дзень нараджэньня ёй тэлефануюць з усяго сьвету. Без перабольшаньняў. Эня зь Нью-Ёрку, Ада з Адэсы, Галіна з Бэрліну…

Завядзёнкі дасылаць падарункі ў гэтых сьціплых кабетаў няма, па іхных сродках і званок абыходзіцца нятанна. Таму Галіна прыдумала гульню. Яны з мамаю заходзілі ў ювэлірную краму і на словах дарылі адна адной самыя каштоўныя ўпрыгожаньні. “Я дару табе, Ніначка, вось гэты пярсьцёнак з дыямэнтам!” — “А я табе, Галачка, дару залатыя завушніцы з рубінамі!”. Абдораныя й вясёлыя, яны сыходзілі. Цяпер Галя распавядае маме пра бэрлінскую краму з кветкамі. Яна расказвае, як яны заходзяць і выбіраюць маме ў падарунак пяць крэмавых ружаў. У гэты час я, чалавек, які амаль ніколі ня дорыць кветак, зайшоў у падземны пераход і набыў пяць крэмавых ружаў. Мама вельмі зьдзівілася букету і пераказала размову з Галінаю.

Зьзяньне

Ралян Барт у сваёй кнізе “Камэра”, разважаючы пра ўзьдеяньне фота на чалавека, прыйшоў да высновы, што самым каштоўным фатаздымкам асабіста для яго зьяўляецца партрэт маці. Ніякі іншы чалавек ня зможа адчуць і зразумець той таемнай сілы, якая сыходзіць на яго з гэтага для ўсіх астатніх звычайнага партрэту. Барт пісаў пра фотамастацтва пасьля таго, як ягоная маці памерла, і таму ня мог параўноўваць фота з арыгіналам, цень з постацьцю. Дзякуй богу, мая мама жыве, і я магу бачыць сьветлае зьзяньне, якое зыходзіць ад яе. Сьветлыню тую не зафіксуе ніводная камэра, яе бачу толькі я.

Прозьвішча

У мамы незвычайнае прозьвішча — Глёбус. Ейны бацька паходзіць з Капыльшчыны, зь вёскі Жыліхава. У энцыкляпэдыі можна прачытаць пра яе некалькі радкоў: “…Жыліхава, вёска ў Бучацінскім с/с Капыльскага р-ну Менскай вобл. Цэнтар калгасу. За 32 км на Пд ад Капыля, 149 км ад Менску, 13 км ад чыг. ст.Цімкавічы. 590 ж., 240 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі”. З гэтых сьціплых зьвестак зацікавіла апошняя. Кіраўніком аддзяленьня сувязі ў паваенны час працаваў Уладзімер Глёбус, мамін бацька. Даведалася яна пра тое ў 70-я, калі мой тата ўгаварыў яе зьезьдзіць на радзіму. Мама нарадзілася ў тым Жыліхаве ў 1934 г. Адносіны паміж ейнымі бацькамі ня склаліся. Баба Ядзя казала, нібыта Глёбус загінуў на савецка-фінскай вайне. Пэўна, праз гэта мама ня вельмі любіць сваё прозьвішча і, калі злуецца, кажа мне: “Ніякі ты ня Глёбус, ты — Адамчык”. А мне маміна прозьвішча падабаецца настолькі, што свае літаратурныя творы й малюнкі падпісваю ім.

Бібліятэкі

З усіх бібліятэк найлепшай была тая, дзе працавала мама. Спачатку — бібліятэка будаўнічага трэсту №4, пазьней — школы №16, нарэшце — Саюзу пісьменьнікаў. Цяпер маці на пэнсіі, жыве сярод кніжак, сабраных татам. У бібліятэкі я амаль не хаджу, чытаю куплёнае. Калі што патрэбна, у бібліятэку ідзе сакратарка. Бібліятэка бяз мамы для мяне не бібліятэка. Кніжны сьвет зьмяніўся за апошнія гады, у ім паменела таямніцаў. Бібліятэкі маміных часоў вабілі якраз забароненымі выданьнямі, турмамі для кніжак. Мама дазваляла мне чытаць усё, я ўдзячны за давер.

З натуры

Калі напісалася апавяданьне “Ма-ма”, я паказаў яго тату. Ён сказаў, што пісаць на такія тэмы трэба пазьней, калі яго з мамаю ня будзе сярод нас. У тэксьце пераказвалася гаворка з маці, якая ўспамінала сваіх маму з бабуляю. Татава заўвага зьбянтэжыла. Жаданьне пісаць з натуры пра блізкіх людзей зьнікла надоўга. Цяпер я шкадую. Дарма не напісаў пра тату, калі ён яшчэ быў сярод нас. Празь пісаньне з натуры мы бачым сябе такімі, якімі ёсьць, а ня вымалеванымі памяцьцю й уяўленьнямі. Некалі даўно Ўладзімер Караткевіч прасіў, каб я напісаў пра яго праўду пасьля сьмерці. Даючы згоду, я ня ведаў, што не бывае праўды пасьля сьмерці. Ёсьць праўда сьмерці. Яе я апісаў падчас адыходу таты ў Край Цішыні. Ёсьць праўда жыцьця. Да яе імкнуся, калі пішу партрэт мамы.

Гонар

Мама ганарыцца сваімі дзецьмі, гэта натуральна. Я разумею сапраўднасьць і шчырасьць ейных пачуцьцяў. Сам, тым ня менш, я такой радасьці за дзяцей не адчуваю. Наадварот, заўсёды ганарыўся сваімі бацькамі: татам і мамаю.

Зьнішчэньне кніжак

Людзі, далёкія ад бібліятэчнай справы, лічаць, што кніжкі жывуць доўга. Памылковая думка. Кніга, калі яе прачытае дзесяць нават самых акуратных людзей, развальваецца і падлягае сьпісаньню. Колькі такіх зачытаных любімых кніжак мама здала ў макулятуру… Не зьлічыць. Гэта натуральны працэс, а было іншае… Прыходзіў загад зьнішчыць кнігі новыя, яшчэ нікім не чытаныя. Калі пачалася вайна з Кітаем, маму прымусілі зьняць з паліцаў ня толькі трохтомнік Мао, але і кітайскую кулінарыю, і гісторыю кітайскай літаратуры. Усё гэта трапіла на сьметнік, у вялізную, ссунутую бульдозэрамі гурбу паперы і кардону, якая гарэла з аднаго боку. Ці плакала мама, гледзячы, як гараць кнігі?.. Не. Яна схавала ў сумку том “Гісторыі кітайскай літаратуры”, які пасьля падарыла мне.

Булачкі

Мама самая прыгожая, мама самая разумная, мама лепш за ўсіх гатуе… Я доўга ня мог выбраць найсмачнейшую са страваў, прыгатаваных мамаю. Дранікі залатыя з лоем… Калдуны духмяныя са сьмятанаю… Чырвоны боршч з грыбамі… Кава па-турэцку з драбочкам цукру… Столькі ўсяго… А бліны… І ўсё ж найсмачнейшымі мне здаваліся булачкі. Пэўна, з-за ўдзелу ў працэсе. Белага хлеба на пачатку 60-х у Менску не было. Муку выдавалі на сьвяты па талёнах. Мама атрымлівала папяровыя пакеты і, не чакаючы сьвятаў, замешвала цеста. Яно было сырое, салодкае, здаецца, такім бы яго і зьеў. Толькі мама забараняла. Мы сядалі насупраць духоўкі і час ад часу заглядалі ў яе.

Водар салодкіх маміных булачак найсмачнейшы ў сьвеце. Я так доўга ня мог вызначыцца са страваю яшчэ й таму, што ў дзяцінстве і ў маладосьці кепска еў. Не любіў я есьці. І што б мама ні згатавала, казаў “нясмачна”, “не хачу”, “ня буду”… Колькі крыўдлівых словаў пачула ад мяне мама на кухні — проста процьму. Сорамна.

Чаканьні

Самым цяжкім у дзяцінстве было чаканьне мамы. У дзіцячым садку чакаў, калі прыйдзе і забярэ. У лягеры — калі прыедзе пагуляць са мною. У бабы Ядзі — калі павязе з Койданава ў Менск. У нядзелі — калі вернецца з работы. Мама працавала па нядзелях, у бібліятэках выходны прыпадае на аўторак. Я высоўваўся ў фортку, каб больш бачыць вуліцу, па якой вярталася мама. А калі ў мяне забалелі вушы і я тыдзень прасядзеў на бабіным ложку з заматанай у хусткі галавою, мне ўсё здавалася, што вось прыедзе мама — і вушы адразу перастануць балець. Так яно і выйшла. Мама прыехала — і боль сьціх. Самая шчырая радасьць, якую толькі давялося адчуць за жыцьцё, гэта хваля цяпла, што накрывала мяне з галавою пры сустрэчы з мамай маёю, Нінаю.

Рэдактура

Мама просіць мяне, каб не рэдагаваў татавых лістоў і дзёньнікаў. Тлумачу, што рэдагаваньне неабходнае. Прапушчаныя літары, недакладныя коскі з кропкамі, паўторы словаў — гэтага хапае ў кожным рукапісе, але ня мусіць быць у друкаваным тэксьце. Прыхарошваць і цэнзураваць татавы творы я не зьбіраўся. Мама ведае пра гэта, ёй проста хочацца пагаварыць са мною пра яго.

Ёсьць

Навокал шмат цынізму, процьма нігілістычных і пэсымістычных настрояў. Даходзіць да таго, што адукаваныя людзі кажуць: “Мяне няма!” І далей… Нас няма, адказнасьці нямашака, злачынства няма… Даводзіцца спытаць у такога: “А мама ў цябе ёсьць?” У мяне мама ёсьць.

Заклейваньне вокнаў

Цяжка ў час татальнай замены драўляных аконных рамаў на шклопакеты распавядаць пра заклейваньне вокнаў на зіму папяровымі стужкамі. Драўляныя рамы мелі непрыемную звычку — рассыхацца. Утвараліся шчыліны, зь якіх увосень пачынала дзьмуць так, што скавышы гулялі па ўсёй кватэры. У крамах прадаваліся рулёны папяровых стужак. Мама купляла іх, варыла крухмал. Мы зь ёй і заклейвалі рамы. Стужкі прастойвалі зіму, а ўвесну, пры канцы красавіка, са шкляным трэскам я абдзіраў пажоўклую паперу, і мы з мамаю мылі вокны і рамы. Мыцьцё вокнаў і абдзіраньне стужак — не такі просты занятак. Калі гэта зрабіць у халодны, хай сабе і сонечны дзень, можна лёгка падхапіць запаленьне ці ангіну. Але мама вельмі дакладна вызначала дзень мыцьця вокнаў, і мы аніводнага разу не захварэлі. Тата ніколі ня клеіў рамаў і ня мыў вокнаў. Яго раздражняў скрыгат сухой паперы па шкле. Ён сыходзіў з кватэры. Мыцьцё вокнаў — маё з мамай сьвята.

Пакаёўка, якая цяпер мые мне вокны, увесь час прастывае, бо ня ўмее вызначыць цёплы дзень, не адчувае яго.

Кветкі

Чаму ў нашым доме было мала вазонаў? Не магу адказаць. Мама іх вельмі любіла і любіць. У бібліятэках, дзе яна працавала, заўсёды расьлі амарылісы і самыя розныя кветкі. А ў кватэрах, у якіх мы жылі, зелянеў адно мясісты калючы альяс. Мы адломвалі ягоныя лісты-шчупальцы, каб закапаць густы сок у нос ад насмарку. Дапамагала. Гаючая расьліна — альяс. А кветкі… Іх не было і ў шматлікіх збанках і вазах, што мама назьбірала. Ведаю, вельмі прыгожа глядзіцца доўгая галіна вішні ў квецені, пастаўленая ў вялікую вазу, непараўнальна выглядаюць белыя нарцысы ў крышталёвай шклянцы, цёмна-чырвоная лілея грацыёзна стаіць у гліняным гладышы… Ведаў і ніколі не прыносіў дамоў кветкі, і тата не прыносіў, і брат. Расьліны і жывёлы зьяўляліся ў нашым доме выпадкова і на вельмі кароткі час. Толькі альяс, які яшчэ называюць стагоднік, прыжыўся на маміным падаконьні.

Просьбы

Як мы ня любім прасіць. Жах, як ня любім. І ня просім. Адстойваць сваё? Калі ласка. Патрабаваць належнае? Абавязкова. А прасіць… І давялося прасіць. Кватэру. Мне. Дзьве сям’і на адной кухні… Хто ня ведае, хай і ня ведае. Мы пайшлі да чыноўніка. Той сказаў, што ў кабінэце на такую далікатную тэму гаварыць ня будзе, што мы мусім пачакаць у сквэрыку, пасьля працоўнага дня. Мама і я чакалі. Ён падышоў з самазадаволеным выглядам і сказаў, што нічым дапамагчы ня зможа, паспрабуе, але ня зможа, пастараецца, але нічога ня выйдзе… Я ўзьненавідзеў яго і сябе, за тое, што маме давялося прасіць гэтую паўразбураную пыхаю, алькаголем і абжорствам пачвару.

Кватэру мне далі, насуперак усім пачварам і пачваркам. Яе даў значна большы чыноўнік, які з павагай ставіўся да бацькавага літаратурнага таленту. І каб тата мог працаваць, мяне зь дзецьмі й жонкаю адсялілі на ўскраіну.

Прасіць некага аб нечым я зарокся, а тым больш прасіць маму, каб яна ў некага нешта прасіла.

Даросласьць

У дзяцінстве вельмі хацелася хутчэй вырасьці й зрабіцца дарослым. Чалавек заўсёды незадаволены сваім фізычным станам. Таму некаторыя жанчыны, дый мужчыны, баяцца састарэць. Але мая найбольшая незадаволенасьць прыпала менавіта на дзяцінства. Пагаварыць з татам на такія тэмы не атрымлівалася, заставалася мама. Ёй я мусіў давесьці сваю мужчынскасьць і даросласьць. І выканаў задачу… На выходныя маму запрасілі на пікнік у Мікалаеўшчыну. Цэлы аўтобус будаўнікоў выправіўся адпачываць і весяліцца. Хто ехаў рыбу лавіць, хто грыбы зьбіраць, хто гарэлку піць каля вогнішча. Мама ўзяла мяне ў рамантычнае падарожжа. Пачалося ўсё з чытаньня паэмы “Новая зямля”, а дэклямаваў клясычныя вершы брат Якуба Коласа. Крышку па-настаўніцку выглядаў, але мне спадабаўся ягоны аповед пра тое, як Колас на ўласныя грошы збудаваў школу. Нападалёк ад той школы і пераплыў я Нёман. Пайшоў адзін на рэчку. Пераплыў на другі бераг і назад. Прыйшоў да мамы, якая гатавала на вогнішчы вячэру, і сказаў: “Я Нёман пераплыў, я — дарослы!” Сапраўды, я стаў дарослым, бо мама не сварылася, а толькі папрасіла больш ня плаваць аднаму, бо рэчка хуткая, зь вірамі, з крыніцамі, можна патануць.

Пярэпалах

Адзін зь першых успамінаў, зьвязаных з мамаю, вельмі непрыемны. Плачу, крычу і не магу супакоіцца. Прыйшла цётка Пэля, схілілася нада мною і зашаптала, загаварыла пярэпалах. Запомнілася сутарга крыку. Пазьней мама раскажа, як хадзіла карміць маіх малочных сёстраў: Іру і Тому, дачок дзядзькі Чэся. А ў таго быў вялізны злы сабака. Ён гыркнуў на маму, тая пералякалася. Жах праз малако перадаўся мне — васьмімесячнаму немаўляці. Цётка Пэля ўшчувала маму за тое, што накарміла дзіця перапалоханым малаком. Яна была чараўніца і ведала, што пасьля сполаху малако трэба сцэджваць. Дурнога сабаку, які раз-пораз зрываўся з ланцуга і палохаў усю вуліцу, дзядзька Чэсь прыбіў.

Трывогі

Мама перажывала і перажывае за мяне і за Мірыка. Толькі калі яна перажывае за мяне, я далёка і ня бачу ейнага гора і пакутаў. А вось яе трывогі за Міраслава я бачыў і суперажываў. Аддаць любімага сына ў салдаты — як гэта горка для сэрца. Тым больш калі ідзе вайна ў Аўганістане. Міраслаў напісаў з войска, што яны трэніруюцца ў гарах. Мама сабрала валізу з прадуктамі і паехала ў Чарнаўцы, дзе Мірык займаўся ў вучэбцы. Паехаў з мамаю і я. Брат быў худы, твар счарнеў, ён засынаў у шыхце, чым ганарыўся: “Магу ісьці і спаць!”

Мама сустрэлася з афіцэрамі, падаравала ім прадукты і каньяк. Тыя, выдаўшы ваенную таямніцу, сказалі, што могуць разьмеркаваць Міраслава толькі ў тры месцы: Аўганістан, ахова турэмных цягнікоў і Чэхаславаччына. Выбралі апошняе.

Падобнае здарылася з маім дзедам Уладзімерам, калі немцы ўзялі яго ў закладнікі, а баба Броня выкупіла за тры скруткі палатна.

Якое таннае чалавечае жыцьцё, калі яго можна прамяняць на кілбасу з каньяком або на скруткі палатна. І якая вялікая любоў павінна быць, каб тое зьдзейсьніць, насуперак законам і акалічнасьцям.

Мода

Мама ніколі не была модніцаю. Вядома, яна апраналася лепш за ўсіх, як для мяне. Модным і стыльным хадзіў тата. У яго былі замежныя касьцюмы і чаравікі. А мама любіла нашае. Толькі аднойчы яна доўга насіла модны плашч. У сярэдзіне 60-х быў бум балёневых дажджавікоў. Цёмна-брунатныя, зеленавата-балотныя, сталёва-чорныя плашчы з сынтэтычнага, падобнага да цэлафану рэчыва захапілі сьвядомасьць насельнікаў СССР. Калі ты ня меў балёневай рэчы, ты быў не зусім чалавекам. Тата прывёз маме з Масквы брунатна-чакалядны плашч. “Яго можна скласьці ў сумачку, а калі пойдзе дождж…” Жанчыны толькі і чакалі гэтага дажджу, каб дастаць і апрануць наймаднейшую рэч. Я вельмі любіў маму ў чакалядным плашчыку. А яна ганарылася тым, што тата здалёк прывёз ёй такую модную рэч.

Некалькі гадоў таму тата падараваў маме выдатнае футра. Яна вельмі радавалася, але насіць не насіла. Апранула колькі разоў і павесіла ў шафу, а потым і зусім перадарыла яго ўнучцы, маёй Ядзі. Сумна, калі такія рэчы перадорваюцца. І сказаць нічога ня скажаш.

Ідэалізацыя

Ці ідэалізую я вобраз мамы? І так, і не… Каго яшчэ мне ідэалізаваць, любіць і ўсхваляць, як не яе? Тату? Я спазьніўся са словамі прыязнасьці й павагі. Адной з прычынаў татавага хуткага згасаньня была любоў да алькаголю. Мама страшэнна перажывае і нэрвуецца, калі дазнаецца, што я ці брат выпіваем. Яна мяне папярэджвае: “Бачыла сон, як цябе сустрэў наш сусед Караткевіч (ён таксама заўчасна пакінуў сьвет праз гарэлку), як ён паклікаў цябе пайсьці зь ім… Я прачнулася і не змагла заснуць аж да раніцы. Так што, наліваючы чарку, ведай, гэта ён цябе кліча”. “А тата мяне ня кліча?” — падумаў я і змаўчаў. Нікога я не ідэалізую, ні сябе, ні маму сваю.

Навязьлівасьць

Моцна памыляецца той, хто лічыць, што ў бібліятэку прыходзяць адно разумныя і выхаваныя людзі. Наколькі кніжкі трапляюцца розныя, настолькі стракатыя іх спажыўцы. Асабліва надакучлівыя прыходзяць пры канцы працоўнага дня. Мама ўжо сабралася зачыняцца, а тут увальваецца нейкі чытач з гучным голасам і пачынае на ўсё памяшканьне пераказваць газэтныя навіны. Бібліятэка — ціхае месца. Зьяўленьне такога чатача нясвоечасовае і недарэчнае. Але паспрабуй яму скажы, што бібліятэка зачыняецца. Мама і не казала. Ну няма дзе выгаварыцца чалавеку. Цэрквы і касьцёлы пазачыняныя стаялі. Вось і хадзілі людзі ў бібліятэку, да маёй мамы, як на споведзь. Хто навіны абмеркаваць, а хто і пра самае патаемнае распавесьці. Мама нікому тыя споведзі не пераказвала, чым вельмі ганарылася і ганарыцца да сёньня. А калі й трапляліся навязлівыя й надакучлівыя, дык яна спакойна трывала і такіх.

Вока

За маміну прыгажосьць я перажываў заўсёды больш, чым за яе здароўе. Лічыў, што ейны выгляд і ёсьць паказьнікам самаадчуваньня. Наколькі я памыляўся, яшчэ пытаньне. Калі мама адчувае сябе добра, яна і выглядае выдатна. Сам я такі. Таму, калі ў мамы захварэла вока, я заперажываў. Яно нібыта выкацілася наперад, стала вялікім, неміргаючым. Ягоная нерухомасьць і блакітная празрыстасьць палохалі мяне. А тое, што мама з хворым вокам хадзіла ў сваю бібліятэку, — абурала. “Ну што ты ходзіш на працу? Пабудзь дома!” — “Ну як гэта людзі застануцца бяз кніжак, без часопісаў новых, бязь сьвежых тыднёвікаў? Сам падумай!” Маміна вока мне, бясспрэчна, было даражэйшае за ўсіх ейных чытачоў, але забараніць ёй хадзіць на работу ня мог. А трэба было б. Добра, што вока вылекавалася, і маміна прыгажосьць вярнулася.

Помнік і лавачка

Які помнік паставіць па тату? Мы з братам бясконца абмяркоўваем… Крыж? Камень? Які надпіс? Ці скульптуру рабіць? Ці архітэктару праект замовіць? Знаёмыя ня дужа ахвотна гавораць на тэму могілак і мэмарыялаў — ці то пабойваюцца, ці то занадта асабістай справай лічаць… Мама сказала: “Рабіце што хочаце, а мне толькі лавачку пастаўце”. Атрымалася, што лавачка пры татавай магіле на Кальварыйскіх кладах і ёсьць галоўнае ў помніку, астатняе можна зрабіць якім заўгодна, але лаўка мусіць быць найлепшай, бо яна ж для мамы.

Чаравікі

“Мама, а чым ты чысьціш чаравікі?” — спытаў брат, калі мы, папіўшы гарбаты, абуваліся і зьбіраліся сыходзіць. “Нічым ня чышчу, абціраю вільготнай анучкай і ўсё. Тата займаўся абуткам, і сваім, і маім”, — мама заплакала. Бацькі пражылі разам сорак чатыры гады, мама ўсё яшчэ не зьмірылася з татавай сьмерцю, ня можа рабіць тое, што звычайна рабіў ён. Балюча на гэта глядзець, горка пра тое думаць.

Адметнасьць

Сваю адметнасьць мама заўсёды імкнулася схаваць. Непадобнасьць да іншых была ў яе з самага маленства. Прозьвішча Глёбус інакш як дзіўная мянушка не ўспрымалася, упартасьць асуджалася, любві да кніжак ніхто не ўхваляў. Пагаварыць пра Чарльза Дыкенса і ягоны Лёндан не было з кім. Таму мама хавала сваё непадабенства. Яна звычайна апраналася, хадзіла на звычайную працу, гатавала звычайныя стравы. З усяго незвычайнага навідавоку ў яе засталося прозьвішча, але хто ў нас цікавіцца дзявочым прозьвішчам замужняй жанчыны? Ніна Ўладзімераўна для ўсіх знаёмых была жонкай Чэся Адамчыка і, адпаведна, Адамчыхай. Пра яе незвычайную дабрыню, такт, розум ведаюць толькі самыя блізкія людзі.

Наваградзкая кнігарня

Адным са шматлікіх вынаходзтваў бацькоў-заснавальнікаў савецкага ладу жыцьця было і раўнамернае разьмеркаваньне кніжак па кнігарнях. У нас усе роўныя, і кніжак, як хлеба і солі, атрымаюць пароўну, за выняткам спэцразьмеркавальнікаў для начальства. І ў Наваградку асартымэнт кнігарні быў такі самы, як у сталіцы. Мама, як убачыла стэляжы дэфіцытных кніжак, вельмі ўзрадавалася. Пайшла і дамовілася з загадчыцаю крамы, што адкладзе патрэбныя для бібліятэкі выданьні, а потым зь Менску пералічыць грошы і кнігі забярэ. Мама наадкладала тамоў 500. Радавалася, як дзяўчынка. І я радаваўся з мамаю, а тата скептычна заўважыў, што нічога ў мамы не атрымаецца, кніжкі застануцца гібець у Наваградку. І выйшла па-татаваму. Чыноўнікі-начальнікі не дазволілі менскай бібліятэцы камплектавацца ў нейкім там Наваградку. Мама, ледзь ня плачучы, патэлефанавала загадчыцы крамы, але тая нічым дапамагчы не змагла.

Вязаньне

Вязаньне пруткамі і кручком, безумоўна, жаночы занятак. Мне вельмі падабалася, як мама вяжа. Любіў я клубочкі і маткі нітак. У часопісах і кніжках па вязаньні падоўгу разглядаў узоры розных вязак. Нават навучыўся накідаць петлі на пруткі, але далей гэтага справа не пайшла. А вось калі распускаў зьвязанае й акуратна змотваў нітку ў шчыльны клубок, маё сэрца ахоплівала радасьць. Калі маме не падабалася зьвязанае, яна клікала мяне, каб распусьціў. У роспуску я стаў такім самым прафэсіяналам, як мама ў вязаньні.

Першы дзень вясны

У першы дзень вясны мама з самае раніцы адчыняла дзьверы на гаўбец і мылася сьнегам. І нас мыла. Вельмі паэтычна з надыходам вясны абмыць твар і рукі іскрыстым сьняжком. Цяпер такія зімы, што і сьнегу няма. Але калі зноў зіма надыдзе доўгая, марозная і сьнежная, я першага сакавіка абавязкова памыюся сьнегам і павіншую маму зь першым днём вясны.

Уцёкі

Шмат разоў я ўцякаў з дому, таму выдатна разумею ўсіх малалетніх бадзягаў. Дома ўсё кепска, а сьвет такі вялікі. Першы раз я зьбег зімою, калі вучыўся ў трэцяй клясе. Мароз стаяў люты. Рукавіц я ня ўзяў, забыўся. Пакуль дайшоў да вакзалу, рукі абмерзьлі. Ехаць без квітка я збаяўся, давялося вярнуцца. Мама, як убачыла мае чырвоныя рукі, аж заплакала. Павяла мяне ў лазенку. Пусьціла ваду. Сказала: “Ня бойся, яна халодная, а табе будзе здавацца, што гарачая”. Сапраўды, было адчуваньне, нібы рукі сунулі ў кіпень. Мама расьцірала іх у халоднай вадзе, боль паціху сплываў, мама ў мяне такая добрая, любіць мяне. Чаго было ўцякаць?

Каханьне

Мама любіла тату, а ён — яе. Але гэта ня вобраз іх каханьня. Словы, якія кожны ці амаль кожны можа сказаць пра сваіх бацькоў. Мне хацелася стварыць вобраз, і я доўга ўспамінаў, як мама распавядала пра тату. Згадаўся і такі выпадак. Яны, толькі пажаніўшыся, ехалі да татавых бацькоў. Было сьпякотнае лета. Дабраліся да Наваельні, адкуль да татавай вёскі было кілямэтры са тры. Каб не цягнуцца па напаленай сонцам дарозе, тата прапанаваў маме пайсьці па рэчцы. Яны разуліся і пайшлі, узяўшыся за рукі, па празрыстай халаднаватай вадзе Ятранкі. Яна неглыбокая, дно — залаты пясок. Мама казала, што гэтае падарожжа па рэчцы ў засені алешніку і вербаў — найлепшае ў ейным жыцьці.

Калі тата пісаў пра сваю рэчку “Яна цячэ праз маё сэрца”, ён, пэўна, згадваў і як яны з мамаю ішлі па ёй, узяўшыся за рукі, такія прыгожыя і маладыя, як мае дзеці цяперака.

Іспыт

Мама грунтоўна рыхтавалася да іспытаў. Стыпэндыя была неабходная. Сям’я дапамагчы не магла. Маміна маці Ядзя пасьля разводу з Глёбусам выйшла за Броніка Кісяля і нарадзіла Антона і Рэню. У паваенным Койданаве грошы не вяліся. Бронік вярнуўся з фронту паранены, ледзь жывы. Таму мама вучылася на выдатна, і кожны іспыт быў для яе лёсавызначальным. Вярнуўшыся зь бібліятэкі ў інтэрнат, яна пераапранулася ў сваім пакоі, дзе жыло ажно дваццаць дзяўчат, і пайшла на кухню запарыць гарбату на вячэру. Там нейкая першакурсьніца вазьмі і спытай: “Ніна, ты маму бачыла?” “Маму?” “Твая маці прыяжджала, уся ў чорным”. Мама пабегла ў свой пакой, дзяўчаты згасілі сьвятло і ўдавалі, што сьпяць. Мама казала, што пасьля ніколі ў жыцьці не было так страшна — стаяць у цёмным пакоі, дзе ляжаць пад коўдрамі дзевятнаццаць сябровак. “Ды скажыце вы, што здарылася?!” — закрычала мама ў цемрадзі. Дзяўчаты запалілі сьвятло, пачалі яе супакойваць. Расказалі, што маці прыяжджала, бо памерла баба Марыя, але да іспыту мама ня мусіла пра гэта ведаць. Мама ноч ня спала. Першай прыбегла ў інстытут, атрымала пяцёрку і паехала на пахаваньне любімай бабулі Марыі.

Патэльня

Ёсьць здарэньні, пра якія ня ведаю, як напісаць. Я ня пэўны, што іх варта згадваць наагул. Але яны навязьліва запаўняюць сабою сьвядомасьць, патрабуюць: напішы пра нас, напішы… Адкладаю наколькі магу, а потым скараюся.

Мама ў студэнцкім інтэрнаце смажыла бульбу. А самаўпэўнены маладзён са знакамітай артыстычнай сям’і Станютаў пачаў непрыстойна сябе паводзіць. Ягонае хамства давяло маму да таго, што яна вывернула яму патэльню з гарачым тлушчам і бульбаю на галаву. Як толькі вочы ня выпаліла. Нараніцу ў інтэрнаце зьявілася прыма купалаўскага тэатру Стэфанія. Яна спрабавала сварыцца на маму, але пачула ў адказ, што калі яшчэ раз ейны сын палезе з заляцаньнямі, дык застанецца ня проста бяз скуры, але й без галавы, і прынясуць яго дамоў безгаловага. Артыстка абяцала, што зробіць усё, каб маму выгналі з інстытуту. Марныя і нікому не патрэбныя запалохваньні. Выпадак зь непрыемных.

Матылі

У нашым садзе над блакітнымі галоўкамі капусты лёталі белакрылыя і жоўта-лімонныя матылькі. Іх называлі капусьніцамі. Я так любіў ісьці за мамаю праз сад па вузкай сьцежцы і любавацца няўпэўнена-лёгкімі палётамі капусьніц. Колькі мне казалі, што матылі шкодныя, што яны ператвараюцца ў вусеняў і ядуць-шкодзяць капусныя лісты! Мне было не шкада тых тоўстых лістоў, а матылёў любіў яшчэ больш. Сад, мама, матылі… Што можа з гэтым параўнацца. А яшчэ: жыцьцё маё наперадзе.

Каты і сабакі

Хто з жанчынаў ня любіць коцікаў і сабачак? Мая мама. У яе алергія на зьвярыную поўсьць. Яна ня можа знаходзіцца ў памяшканьні, дзе ёсьць ці нядаўна была жывёла. Ёй робіцца кепска. Такая алергія мучыць маю стрыечную сястру Вольгу. Яе арганізм не прымае запаху рыбы. Аднойчы Вольга ледзь не задыхнулася, калі яшчэ дзіцем схапіла ў рукі люстранога карпа. Вось і мама пачынае задыхацца ад каціных пахаў. З гэтае прычыны яна не прыходзіць да мяне ў госьці. Мой кот Чарлі, куплены для дачкі Ядзі, нібыта не пускае яе. Пазбавіцца ад ката я не магу, бо Ядзі часьцяком даводзіцца заставацца адной, а з коцікам ня так самотна. Да брата Міраслава мама таксама ня ходзіць, хоць у яго ні ката, ні сабакі даўно няма, толькі два шэрыя пацукі ў драцяной клетцы.

Плач

Заўсёды саромеўся сваіх сьлёзаў. Такі мэнталітэт: мужчына мусіць хаваць пачуцьці, стрымліваць сьлёзы, быць злым і жорсткім. Такія героі ў нашых казках і аповесьцях. Такіх мужчын нашыя жанчыны хочуць бачыць у жыцьці. Збольшага мы такія і ёсьць. Я вельмі перажываю з таго, што прылюдна заплакаў на татавым пахаваньні. Праявіў слабасьць, замест таго каб з каменным тварам рабіць выгляд новага галавы сям’і. Затое маміны сьлёзы ўспрымаліся натуральна, як абавязковае, як неабходнае. Днямі, паміж камандзіроўкамі ў Лёндан і Вільню, я забег да яе на каву. Мы сядзелі на кухні, і мама расказвала пра сябе: “Мне так сумна безь яго. Устану раніцай, пагляджу на партрэт, і слёзы душаць, але ня плачу. Прыходзіць пакаёўка Лена, прыбірае, мые мне галаву, стрыжэ, робіць прычоску… А дзеля каго я такая парадная, з прычоскаю? Няма з кім пасварыцца, няма перад кім паплакаць…” Мама здымае акуляры і плача. Мне прыемна глядзець, як плача мая мама. Твар у яе чырванее, робіцца жывым. Так важна, каб твар у мамы быў жывы. “Не перажывай. Я зараз зьбяруся. У мяне ёсьць вы, але гэта ўсё іншае. З вамі я не змагу пасварыцца”.

Тое, што напісана тут, слабейшае за тое, што не сказана і не запісана. Плач мацнейшы за слова.

Жабрак

Калі дом квітнее, абавязкова ў яго прыходзяць вар’яты і жабракі. І неістотна, які гэта дом — ці палац японскага імпэратара, ці Дом літаратара ў Менску. Жабракі прыходзілі ў дом пісьменьнікаў розныя. Адзін зь іх, Валера, заходзіў і ў бібліятэку. Чамусьці ён называў маму Амяльлянаўна. Пэўна, з-за таго, што доўгі час у бібліятэцы разам з мамаю працавала Еўдакія Амяльлянаўна, сястра паэта Панчанкі. Мама заўсёды давала жабраку на хлеб. Прыпадкі Валеравай агрэсіі мама ўспрымала спакойна. “Ну ня будзем жа мы дактароў выклікаць”, — казала яна, і вар’ят супакойваўся, прасіў прабачэньня ў Амяльлянаўны і зьнікаў за дзьвярыма.

Бібліятэкі

Маміны бібліятэкі былі для нас другім домам. У чытальных залях я, а пазьней і Мірык рабілі ўрокі. Любіў я маляваць, схаваўшыся за кніжнымі стэляжамі. Не было такога сьвежага часопісу ці новай кнігі, якія б я не прагортваў. А найвялікшым задавальненьнем было ўзяць у мамы ключы ад бібліятэкі, прыйсьці туды ў выходны дзень і доўга разглядаць і чытаць кнігі ў адзіноце, у поўнай цішыні. Тата, брат і я сапраўды лічылі бібліятэку домам. Аднаго разу я прывёў Мірыка да дзьвярэй дзіцячага садка і пабег у школу. Я быў пэўны, што ён пойдзе ў групу. Я думаць ня думаў, што мой малодшы брат у садок ня зойдзе, а пацягнецца біць абцасамі лёд на лужынах. Прыемна прайсьціся па малочным шкле плыткай калюжыны. Толькі ў адной зь іх была яміна, і Мірык праваліўся ў ледзяную ваду па пояс. Выбраўшыся з вады, ён павалокся не дамоў, а ў бібліятэку. І прастаяў пад дзьвярыма гадзіны са дзьве, пакуль выхавацелька з інтэрнату, які быў у адным будынку зь бібліятэкаю, не знайшла яго і не патэлефанавала нам дамоў. Мірык забыўся, што па аўторках мама не працуе, а дамоў не пайшоў, бо думаў, што тата насварыцца мацней за маму. Гэта няпраўда, тата на Мірыка амаль ніколі не сварыўся. Проста бібліятэка мамы была для нас другім домам.

Павага і любоў

“Сынку, — кажа мама, — спачатку трэба, каб дзеці паважалі бацькоў, а бацькі любілі сваіх дзяцей. Пазьней надыходзіць час, калі ўсё зьмяняецца і трэба, каб старыя бацькі паважалі сваіх дзяцей і любілі ўнукаў, а дзеці любілі сваіх старэнькіх бацькоў. Я вельмі ганаруся сваімі дзецьмі, і цябе паважаю…” А я люблю цябе, мама.

1 сьнежня 2001 г. — 3 красавіка 2002 г.