Jak nazvać marnatraŭnaje śviatkavańnie padčas niahody? Jaki biełaruski anałah słova «pir»? Pra vyraz piša Vincuk Viačorka na «Radyjo Svaboda».
Kamentatary, šukajučy jaskravaha vobrazu dla apisańnia biazdumnaha abo pychlivaha marnatraŭstva ŭ ciažki čas, kažuć: pir u čas čumy. Ci heta pa-biełarusku?
Vyraz «Čas čumy» — biaź «piru» — u našaj kultury jość. Heta apovieść Uładzimiera Arłova pra Mikołu Husoŭskaha, ale tam niedarečnych śviatkavańniaŭ niama.
Heta i pieśnia metalovaha hurtu «Karol Stach» — pra ciažki vybar. Taksama biaź «piru»:
Biasiedniki — nia prosta «sobiesiedniki»
Słova «pir» nie biełaruskaje. Biełaruskaja narodnaja mova i navat aficyjnyja słoŭniki jaho nia viedajuć. Heta rasiejskaje słova, a ŭ rasiejskaj movie — carkoŭnasłavianizm.
A jak pa-našamu nazvać šumnaje zastolle? Najbolš vyčarpalnaja nazva — biasieda. Słova staražytnaje ahulnasłavianskaje, aznačała niekali pasiadziełki pa-za chataju. Narodnaja pieśnia «Viasiołaja biasiedačka» mienavita pra zastolle. Biełaruski kampazytar Mikoła Ščahłoŭ-Kulikovič, čyjo imia nielha było ŭpaminać za Savietami, byŭ i daślednikam. U pieršaadkryvalnickaj pracy «Biełaruskaja narodnaja pieśnia u tvorśćvie vydatnych kampazytaraŭ» Kulikovič piša pra Fryderyka Šapena:
U «Grande fantaisie» [A-dur] vystupaje žartlivaja biełaruskaja pieśnia «Viasiołaja biasiedačka». Jana jość asnoŭnaju temaju 2-j častki fantazii i prachodzić u kolki varyjacyjach. Vykarystana heta pieśnia ź vielmi vojstrym rozumam, aryhinalnaściaj i mastackim smakam. Adnak kareńnie tut zusim vidavočnaje: Biełaruskaja narodnaja pieśnia «Viasiołaja biasiedačka» (u zapisie Hrynieviča).
Voś frahment Šapenavaj «Vialikaj fantazii» ŭ vykanańni Artura Rubinštejna i Filadelfijskaha arkiestru, dyryhient Judžyn Ormandzi, zapis 1969 h.:
«Viasiołaja biasiedačka» — tak nazyvajuć falklornyja kalektyvy. Jość ansambal teleradyjokampanii «Biasieda» sa stylizavanym pad falklor repertuaram. Słova z pravilnym značeńniem, takim čynam, žyvie i ŭ masavaj kultury.
Tak zvanaja starasłavianskaja mova naležała da paŭdniovasłavianskich, a ŭ ich spradviečnaje słova biesieda stała abaznačać razmovu, hutarku. Takoje značeńnie zamacavałasia i ŭ rasiejskaj movie. A rasiejskaja «biesiedka» (letniaja sparuda) pa-biełarusku altanka (ad italjanskaha).
Na vakacyjach pad akacyjaj
U altancy siadzieła Alicyja,
Elehantnaja i vykštałconaja,
I čytała na pamiać Haracyja.
Rasiejskaje słova «sobiesiedovanije» važnaje dla abituryjentaŭ ci tych, chto najmajecca na pracu. Pa-biełarusku «subiasiedavańnie» abituryjenta i vykładnika — choć takoje słova aficyjna ŭžyvajecca — papraŭdzie maje abaznačać zusim inšy žanr — za čarkaj. Razmova ž z metaju vyśvietlić pamknieńni dy schilnaści čałavieka — sumoŭje.
Baltazar vs Puškin
Pra zastolle pa-biełarusku kažam i bankiet, heta daŭniaje narodnaje pazyčańnie ź niamieckaj. Ale adkul vobraz bankietu padčas čumy?
Akazvajecca, aŭtar vyrazu — Alaksandar Puškin (rasiejski paet). Maleńkuju trahiedyju «Pir vo vriemia čumy» jon napisaŭ na asnovie epizodu z dramy šatlandzkaha piśmieńnika Džona Ŭilsana «The City of the Plague» («Čumny horad»).
Ale ŭ anhielskaj movie adpaviedny Puškinavamu «piru» vyraz «A Feast in Time of Plague» jak frazealahizm nie ŭžyvajecca. Takim čynam, pierakładzieny na inšyja movy vyraz «Pir vo vriemia čumy» — kulturnaja cytata, uziataja mienavita z rasiejskaje litaratury.
U eŭrapiejskich movach bytuje inšy vyraz — pra biblijnaha apošniaha vaładara Babilonu, jakoha zvali Baltazar (u hreckaj tradycyi Vałtasar). Akurat u noč, kali persy zachoplivali Babilon, jon naładziŭ šumny bankiet. Raptam na ścianie źjaviłasia tajamničaja ruka i napisała słovy:
MENE MENE TEKEL UPHARSIN
‘Paličyŭ, paličyŭ, uzvažyŭ, dzialu' pa-aramejsku (čytać źvierchu ŭniz sprava naleva).
Heta byŭ znak kanca Baltazara (jon zahinuŭ u tuju ž noč) i kanca Babilonu. Tamu ŭ movach našaha cyvilizacyjnaha koła bytuje vyraz «Baltazaraŭ bankiet»: Belshazzar's feast pa-anhielsku, Belsazarova hostina pa-česku. Vobraz adčajnaha bankietu ŭ abliččy śmiarotnaje niebiaśpieki ŭvajšoŭ u vysokuju eŭrapiejskuju kulturu. Aratoryja Gieorga Frydrycha Hiendela «Baltazar», 1744 hod:
Miž inšym, vydatny film pavodle Fazila Iskandera «Noč sa Stalinam», jaki vykryvaje psychalohiju kryvavaha dyktatara, maje druhuju nazvu, pa-rasiejsku «Piry Vałtasara», to bok «Bankiety Baltazara». Na raskošnym bankiecie ŭ Abchazii, dzie ŭsie trasucca ad žachu nieviadomaści, dyktatar dazvalaje sabie žartavać (pra kałhas; 25:00—25:29):
Viasielle na pažaryščy
Majem i svoj litaraturny vobraz dla abaznačeńnia niedarečnaj viesiałości, durnavataha imknieńnia śviatkavać, kali vakoł biada. Usio ž lahična, kali źviartajemsia nie da Puškina, a da Kupały. Viasielle na pažaryščy — vobraz z klasyčnaha Kupałavaha abrazka ŭ paemie «Son na kurhanie».
Nasustrač viasielnaj družynie vybiahaje, zadychaŭšysia, sa starany pažaru Mačycha Maładoj:
Ach, ach! čym vas pryvitajem?…
Čuła, čuła, hałubočki,
Vašy zvonkija zvanočki!..
Tak usie my vas čakali:
Karavaj pryhatavali, —
A jaki ž, ach, byŭ udačny!
Kab vy znali — jaki smačny!
Toj karavaj papraŭdzie zhareŭ…
***
Takim čynam, kali pyšnaje śviata — niedarečnaje, pa-biełarusku skažam abo Baltazaraŭ bankiet, abo — viasielle na pažaryščy.
Kamientary