Abodva hetyja słovy časta vykarystoŭvajucca dla apisańnia tych, chto robić što-niebudź dziela asabistaj vyhady abo pryčyniaje škodu inšym ludziam, ad chłuśni i kradziažu da ździajśnieńnia žudasnych hvałtoŭnych złačynstvaŭ. Ale što nasamreč aznačajuć hetyja terminy i ŭ čym klučavaja roźnica? Ci hetyja terminy — roznyja sposaby apisańnia adnaho i taho ž stanu psichičnaha zdaroŭja ŭ čałavieka?
Ilustracyjnaje fota: Naša Niva
Sacyjapat suprać psichapata
Roznyja śpiecyjalisty mohuć davać roznyja adkazy na pytańnie, kaho ličyć sacyjapatam, a kaho psichapatam.
«Terminy časta vykarystoŭvajucca jak uzajemazamiennyja ŭ papularnaj litaratury, kryminałahičnych artykułach i ŭ ŚMI ŭ cełym, ale jany nie źjaŭlajucca dyjahnastyčnymi terminami i nie aznačajuć adno i toje ž», — tłumačyć psichaterapieŭt Tery Koŭł, słovy jakoha pieradaje HowStuffWorks.
Heta aznačaje, što vy nie znojdziecie vyznačeńnia psichapata abo sacyjapata ŭ Dyjahnastyčnym i statystyčnym daviedniku psichičnych rasstrojstvaŭ, tamu što daktary nie dajuć aficyjny dyjahnaz psichapatu abo sacyjapatu. Zamiest hetaha jany, chutčej za ŭsio, dyjahnastujuć u čałavieka asacyjalny razład asoby (ARA).
Niekatoryja apisvajuć roźnicu pamiž dvuma stanami psichičnaha zdaroŭja jak haračaje suprać chałodnaha. «Sacyjapata apisvajuć jak taho, chto dziejničaje biazładna i impulsiŭna, amal ci zusim nie kłapociačysia, jak jaho ci jaje pavodziny ŭpłyvajuć na inšych», — tłumačyć Koŭł. Psichapat, u adroźnieńnie ad hetaha, byŭ by čałaviekam, jaki hetak ža nie maje kantrolu nad impulsami i mała sumniavajecca ŭ hvałtoŭnych pavodzinach, ale «jak praviła, ličycca bolš raźlikovym i niebiaśpiečnym».
Asacyjalny razład asoby
Inšyja daśledčyki kažuć, što pa sutnaści hetyja dva słovy — roznyja sposaby skazać adno i toje ž.
«Jak praviła, sacyjapatyja i psichapatyja — heta nieprafiesijnyja terminy, jakija apisvajuć toje, što dyjahnastujecca jak asacyjalny razład asoby», — tłumačyć Ejlin Andersan, prafiesarka bijaetyki i adjunkt-prafiesar psichijatryi ŭ School of Medicine u Case Western Reserve University. ARA — heta stan psichičnaha zdaroŭja, pry jakim čałaviek pastajanna nie adroźnivaje pravilnaje i niapravilnaje i maje surjozny niedachop empatyi.
Adnak inšyja razłady asoby — takija jak narcysičny abo pamiežny razład — taksama mohuć adyhryvać rolu. Abodva hetyja dyjahnazy taksama, jak praviła, adnosiacca da čałavieka z hłybokaj adsutnaściu empatyi, daminujučym pačućciem ułasnaj važnaści i adsutnaściu «maralnaha kompasa».
Nakont roźnicy pamiž psichapatyjaj i sacyjapatyjaj Andersan kaža, što zvyčajna ludzi nazyvajuć sacyjapatami tych, chto moža adčuvać choć niekatoryja zhryzoty sumleńnia, ale praciahvać tyja asacyjalnyja pavodziny, jakija adpaviadajuć ich paradku dnia.
Psichapatami ž, zhodna sa spadaryniaj Andersan, nazyvajuć tych, chto nie adčuvaje ni soramu, ni zhryzotaŭ sumleńnia za ryzykoŭnyja pavodziny. Jany adčuvajuć siabie ŭ pravie na dasiahnieńnie svaich asabistych metaŭ, navat kali hetyja mety mohuć uklučać u siabie ŭčynki, jakija bolšaść usprymaje jak niesumlennyja: chłuśnia, kradziež, abo navat hvałt i zabojstva.
Psichičnyja razłady nie ŭpisvajucca ŭ vuzkija ramki
Psichapatyja i sacyjapatyja isnujuć na praciahu doŭhaha času, choć ich značeńnie źmianiałasia z časam. Termin «psychopastiche» byŭ prydumany niamieckim psichijatram Ju. Ł. A. Kocham u 1888 hodzie dla apisańnia subjektaŭ, schilnych pryčyniać bol jak inšym, tak i samim sabie. Psichapatyja była charaktarystykaj, ź jakoj, na dumku Kocha, čałaviek naradžajecca.
Inšy niamiecki psichijatr, Karł Birnbaŭm, zaŭvažyŭ taki ž paŭsiudny ŭzor asacyjalnych pavodzin, ale paličyŭ, što heta było vyklikana hramadskimi siłami, jakija pieraškadžali maładym ludziam navučycca bolš prymalnym sposabam pavodzin. Kab apisać ich prablemu, jon prydumaŭ inšy termin: «sacyjapatyja».
Na praciahu mnohich hadoŭ abodva terminy vykarystoŭvalisia ŭ psichałahičnaj litaratury, pryčym časam uzajemazamiennym čynam. Ale ŭ našy dni jak śpiecyjalisty ŭ halinie psichičnaha zdaroŭja, tak i navukovyja daśledčyki, jakija vyvučajuć rozum, redka staviać pacyjentam kliničny dyjahnaz «psichapat» abo «sacyjapat».
Devid Čester, dacent kafiedry sacyjalnaj psichałohii ŭ Virginia Commonwealth University, tłumačyć, što čałavieka nielha źvieści tolki da adnoj psichałahičnaj kanstrukcyi abo rysy. Naprykład, zamiest taho, kab vykarystoŭvać termin «psichapat», spadar Čester moža apisać pacyjenta jak «čałavieka z vysokaj psichapatyjaj». Jon nazyvaje heta «vymiareńniem asoby» ci niejkaj hrupaj rysaŭ.
Psichapatyčnyja rysy
Piać najbolš raspaŭsiudžanych psichapatyčnych rys uklučajuć:
- niehatyŭny afiekt (nieŭratyzm);
- abyjakavaść (nizkaja ekstraviersija (nizkaja skiravanaść čałavieka na navakolny śviet);
- rastarmožanaść (nizkaja śviadomaść);
- antahanizm (nizkaja sastuplivaść);
- psichatyzm.
Zhodna z Česteram, admietnaj rysaj psichapatyi źjaŭlajecca «čerstvaja abyjakavaść da pakut inšych ludziej». Kali bolšaść ludziej u vypadku nazirańnia za pakutami inšaha čałavieka mohuć adčuvać empatyju abo simpatyju, čałaviek z vysokaj stupieńniu psichapatyi moža adčuvać prytuplenuju reakcyju, abo pačućcio empatyi moža adsutničać uvohule.
Śpiecyjalisty ŭ halinie psichičnaha zdaroŭja spračajucca, ci ludziam z vysokaj stupieńniu psichapatyi sapraŭdy nie chapaje empatyi abo simpatyi, ci ŭsio ž jany majuć zdolnaść adčuvać, ale prosta vyrašyli nie vykarystoŭvać ich. «Niemahčymaść adčuvańnia» dahetul źjaŭlajecca daminujučaj hipotezaj, ale ŭsio bolšaja kolkaść inšych daśledčykaŭ pačynajuć uvodzić u raŭnańnie faktar vybaru.
U realnym žyćci psichapatyja ciesna ŭzajemaźviazana z sadyzmam. «Heta nie aznačaje, što kožny psichapatyčny čałaviek taksama sadyst, — tłumačyć Čester, — ale isnuje vialikaja vierahodnaść taho, što kali ŭ vas vysoki ŭzrovień psichapatyi, to vierahodna, taksama i vysoki ŭzrovień sadyzmu».
Chacia bolšaść z nas nie źbivaje ludziej u milicejskich pastarunkach i turemnych katavalniach, usio ž psichapatyčnyja pavodziny, na žal, nie takaja ŭžo redkaść. Spadar Čester kaža, što ŭ ahulnaj papulacyi 1-2 % ludziej majuć surjozny dyjahnastujemy ŭzrovień psichapatyčnych schilnaściaŭ. Ale i pa-za hetym adsotkam psichapatyja źjaŭlajecca važnaj krytyčnaj rysaj, jakoj ludzi vałodajuć u roznaj stupieni.
Vymiareńnie psichapatyčnych rys
Jość niekalki roznych testaŭ dla vymiareńnia psichapatyčnych rys i pavodzin. Čester, naprykład, addaje pieravahu «škale samaacenki psichapatyi», abo SRP.
Chacia ŭ papularnaj kultury sacyjapaty pakazvajucca, jak praviła, niaŭstojlivymi i impulsiŭnymi, a psichapaty — chałodnymi, biessardečnymi i drapiežnymi, Čester kaža, što heta nasamreč nie dva roznyja psichičnyja razłady. Naadvarot, jany mocna ŭzajemaźviazanyja.
Adzin i toj ža čałaviek moža pavodzić siabie ŭ niekatorych situacyjach jak haračaja hałava i prajaŭlać ahresiju, ale ŭ inšych vypadkach pavodzić siabie jak chitry, razvažlivy zabojca. Takim čynam u adnoj i toj ža asobie mohuć sumiaščacca adnačasova dźvie stratehii.
U asnovie pavodzin takich ludziej lažyć antahanizm i abyjakavaść da dabrabytu inšych, asabliva kali havorka idzie pra asabistyja vyhady. Kali ŭ čałavieka jość meta, i dla jaje dasiahnieńnia treba kamuści nanieści bol, bolšaść ludziej nie zachočuć heta rabić. Ale psichapatyčnyja asoby zrobiać heta biez prablem; jany hatovy da vašych pakut, kab tolki damahčysia pośpiechu.
Sacyjapat i psichapat, jakich vy viedajecie
Što ŭskładniaje situacyju jašče bolš, dyk heta toje, što rysy, jakija my ličym psichapatyčnymi abo sacyjapatyčnymi, u roznaj stupieni vyjaŭlajucca ŭ roznych ludziej razam ź inšymi mienš strašnymi ci navat vartymi zachapleńnia rysami.
Čałaviek z vysokaj stupieńniu psichapatyi ŭ niekatorych situacyjach moža navat zdavacca dobrym i spahadlivym. Uspomnicie Toni Saprana, simpatyčnaha vydumanaha bandyta z telesieryjała «Kłan Saprana».
Jon zdolny farmavać prychilnaści i być łaskavym baćkam. Jon navat kłapocicca pra dabrabyt siamji kačak, jakija žyvuć u jaho basiejnie, ale nie saromiejecca zadušyć byłoha bandyta, jaki staŭ dziaržaŭnym śviedkam, abo žorstka źbić miascovaha palityka, jaki pakryŭdziŭ jaho.
«Toni Saprana — nie paradaksalny piersanaž, — kaža Čester. — «Jon vielmi realistyčny ŭ tym, što časam jon dobry, a časam abyjakavy. Jon, ščyra kažučy, adzin ź lepšych prykładaŭ psichapatyi, bo pakazvaje jaje va ŭsioj jaje biazładzicy».
Nichto nie viedaje, u kaho z nas razaŭjecca asacyjalny razład asoby. Daśledčyki miarkujuć, što adzinaj pryčyny nie isnuje. Zamiest hetaha daśledavańni pakazvajuć, što heta vynik składanaha spałučeńnia hienietyčnych faktaraŭ i faktaraŭ navakolnaha asiarodździa, rańniaha siamiejnaha žyćcia i emacyjnaj prychilnaści da baćkoŭ u dziacinstvie.
Čester kaža, što skanavańnie mozhu subjektaŭ ź psichapatyjaj pakazvaje, što jany nie tolki majuć «empatyčnyja schiemy», ale i vykarystoŭvajuć ich — choć i nie abaviazkova tak, jak bolšaść z nas. Čałaviek ź psichapatyčnymi schilnaściami moža zachacieć zrazumieć čužy bol — ale nie tamu, što choča dapamahčy, a tamu, što hetyja viedy dazvolać jamu pryčynić kamuści bol u budučyni bolš efiektyŭna, kab atrymać žadanaje.
Kamientary