Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч). Яго фатаграфіі былі рэстаўраваныя для гэтага артыкула з дапамогай нейрасетак
Напісана пра Сыракомлю ў нас быццам бы не так і мала, аднак зусім нельга сказаць, што яго добра ведае ў Беларусі паспаліты люд. Ну, такое… можа, нейкі эрудыт працытуе адзін-два энцыклапедычныя радкі і набор універсальных штампаў. Кшталту «выбітны дзеяч, асветнік, збіраў фальклор» і г.д. З гэтых дзяжурных рэплік зусім не бачныя ані жывы чалавек, ані творчая асоба. Дык чым жа ён важны для нас сёння, у век серыялаў і кліпавага мыслення?
Па-першае, Сыракомля быў палымяным песняром Літвы. Як паэт ён, безумоўна, меў адчувальна меншага маштабу талент, чым Адам Міцкевіч, але, у адрозненне ад Міцкевіча, ён не выехаў у эміграцыю, а жыў, пакутаваў і памёр на радзіме. Сыракомлевы вобраз Літвы, у адрозненне ад міцкевічаўскага, не прызначаны «на экспарт». Ён вонкава менш бліскучы, але больш надзённы.
Сыракомлевы апантаны гімн радзіме з паэмы «Высакародны Ян Дубарог» — не менш кранальны і ўрачысты, чым «Літва, мая айчына» Міцкевіча.
Святая Літва мая, край наш, айчына!
То жоўты пясок, то лугоў зеляніна…
Няма ў нас такіх ні нябёсаў, ні сонца,
Як недзе ў краінах гельветаў, аўзонцаў,
Дзе рай на зямлі, дзе арыкі — як дзіва,
Дзе вечназялёныя мірт і аліва,
Дзе горы — пад неба, не нашы Панары,
Дзе ў кветках раскошных пад сонцам абшары.
Тут трэба сказаць адкрыта, што Літва што Міцкевіча, што Сыракомлі зусім не тоесная сучаснай Беларусі, як думаюць многія. Гэта гістарычная Літва, па Нёмане і Віліі «ад вытокаў да вусця» — то-бок, сучасная Літоўская Рэспубліка і паўночна-заходняя Беларусь, гэтак званая «Вейшнорыя».
Слуцк як цэнтр павета, дзе ён нарадзіўся. Наваградак і Нясвіж, дзе вучыўся і ўступіў у самастойнае жыццё. Мінск, як сталіца яго роднай «правінцыі» (куды, у прыватнасці, ездзіў па загранпашпарт). Гэтыя гарады гэтаксама блізкія яго сэрцу, як сталічная Вільня, Коўна і Трокі.
Смольгава (цяпер Любанскі раён, Сыракомля — зямляк сучаснай пісьменніцы Святланы Курс) — месца нараджэння Людвіка Кандратовіча, на малюнку Напалеона Орды. Цяпер месца былога фальварка цяжка адшукаць дакладна, а школьны музей Сыракомлі, разам з самой школай, зачыніўся ў 2021 годзе. Увесь раён абязлюдзеў. Фота Wikimedia Commons
Далей на ўсход за Мінск і Слуцк паэт ніколі не бываў, не зазірала туды і яго паэтычнае ўяўленне. Яму хапала матэрыялу для рэфлексіі і дома. Гэты край ён ведаў, любіў і разумеў, і гатовы быў пазнаваць і асэнсоўваць у сваёй творчасці бясконца.
Чужымі і невядомымі, у адрозненне ад Міцкевіча, былі для Сыракомлі абедзве расійскія сталіцы.
На захадзе Еўропы ў гэты час поўным ходам фармаваліся мадэрныя, буржуазныя нацыі, тэхнічны прагрэс імкліва змяняў побыт, актыўна пісалі Дзікенс, Гюго, Бальзак, Андэрсэн, а ў скутай ільдом Расійскай імперыі жандары не пакідалі шанцаў на дэмакратычныя перамены. У Сыракомлі, што асабліва відаць пры яго супастаўленні з Міцкевічам, нараджаецца блізкае нам сёння светаадчуванне рэалістычнасці і трагізму ўсяго, што адбываецца навокал.
На гэтым палягае агульная элегічная танальнасць яго паэзіі.
Уладзіслаў Сыракомля. Партрэт Адама Шэмеша, Wikimedia Commons
Заслуга Сыракомлі перад беларускай мовай — велізарная, хаця ён напісаў на ёй толькі адзін верш. (Ну, можа быць, два — пра гэта скажу ў канцы артыкула.) Затое які! 25-гадовым паэт стварыў «Добрыя весці». Гэта быў 1848 год, па Еўропе пракацілася хваля нацыянальна-дэмакратычных рэвалюцый. Пазней у гісторыю яны ўвойдуць пад назвай «Вясна народаў». І ў гэтым абсалютна шэдэўральным вершы першы раз па-беларуску прагучала праграма пабудовы ўсесаслоўнага, буржуазна-дэмакратычнага, нацыянальнага грамадства:
I панская дзецка, і хамская юха
3 аднэй кватэркі папіваюць мёд:
I прысягнулі навек, да абуха,
Быць сабе вольны і роўны народ.
Мужык і шляхціц засядзе на лаве,
Каб весці раду а сваей зямлі.
Як трэба думаць а грамадскай справе,
На адно мейсца, як браты прыйшлі —
А як урадзім вайну на грамадзе,
Бараніць дзеткі, і зямлю, і дом,
Мужык і шляхціц на каня ўсядзе
Касіць касою, рубаць тапаром!
Ёсць шаблон, паводле якога ствараюцца нацыі еўрапейскага тыпу. Яго можна ў некаторай ступені мадыфікаваць, але нельга кардынальна перайначыць. Інакш атрымаецца не нацыя, а нешта іншае. Асноўнае ў гэтым шаблоне — гэта тое, што правы і веды былой «панскай» эліты, якія яна назапашвала шмат стагоддзяў толькі для сябе, перастаюць быць іх манаполіяй і хаця б фармальна робяцца даступнымі ўсім. Так этыка і міфалогія паноў робіцца асновай для пабудовы адпаведных агульнанацыянальных — надсаслоўных культур. Усе робяцца панамі, у сэнсе права і этыкі.
Пры гэтым захоўваюцца здабыткі высокай культуры і формы высокіх адносін паміж людзьмі, прававая і гістарычная пераемнасць. І гэта вельмі добра, і на мой погляд, лепшай справядлівасці цяжка чакаць, бо вярнуцца ў мінулае і выправіць яго памылкі і злачынствы — немагчыма.
У Беларусі ж адбылося кардынальна не так. Усіх паноў (фактычна проста ўсіх людзей з патомнай адукацыяй і патомнымі правамі) аб'явілі ворагамі. Заклікалі іх знішчаць ці (у лепшым выпадку) выганяць з краіны. Была пастаўленая задача цалкам ігнараваць і выкараняць іх культурныя здабыткі. Так загінулі ў тым ліку ідэі законнасці і неад'емных праў чалавека, ідэя аўтаноміі асобы і мясцовай супольнасці, а таксама веды пра гістарычнае мінулае.
І я не бачу для нашай краіны іншага выйсця, як вярнуцца да ідэалаў «Вясны народаў» 1848 г., агучаных Сыракомлем.
Пазней, у 1857 і 1861 гадах, Сыракомля таксама рашуча выступаў у варшаўскай і віленскай прэсе ў абарону права беларускай мовы на існаванне, на самастойнае развіццё, на ахоп ёй, у перспектыве, усіх сфер і ўзроўняў грамадскага жыцця. На той момант у польскамоўным свеце — ды, бадай, і пазней — не было больш аўтарытэтнай асобы такога маштабу, якая б заняла ў гэтым пытанні такую цвёрдую пазіцыю.
У сваіх сімпатыях да занядбаных, паняволеных культур Сыракомля быў да канца паслядоўны і прынцыповы. Працягваючы традыцыі Міцкевіча, ён з павагай ставіўся да ўсіх гістарычных моў і рэлігій Літвы. У тым ліку да пагарджаных і адчужаных ад краёвай культуры габрэяў.
Самым вядомым з габрэйскіх сяброў Сыракомлі быў гандляр кнігамі і антыквар Шэвель Кінкулькін (1822—1908). Народжаны ў Вільні, ён з 14 гадоў гандляваў на вуліцах горада кнігамі, пераважна на польскай мове, пазней заснаваў уласную кнігарню. У Кінкулькіна можна было здабыць любую польскамоўную кнігу, у тым ліку (з-пад крыса) і забароненую. Яго добра ведала не толькі Вільня, але і ўся адукаваная Літва.
У 1850-м годзе паэт і кніганоша пазнаёміліся і пасябравалі. Сыракомля прысвяціў сябру сваю гавэнду «Вулічны кнігар». У 1861 г. царскія жандары арыштавалі сяброў па падазрэнні ў нелегальнай патрыятычнай дзейнасці. Вызвалены праз недахоп доказаў Шэвель Кінкулькін хадайнічаў пра вызваленне паэта, а ў апошнія месяцы жыцця дапамагаў яму матэрыяльна. У часе паўстання 1863—1864 гадоў ён быў сувязным урада Каліноўскага.
Партрэт невядомай з асабістага збору Уладзіслава Сыракомлі. Мяркуюць, што гэты незвычайны партрэт жанчыны, выяўленай «з патыліцы», аўтарства Яна Марачыньскага (1807—1870), можа быць партрэтам актрысы Гелены Маеўскай, у якую Людвік Кандратовіч быў закаханы — а была яна жонкай іншага нашага славутага літаратара і гісторыка Адама Ганорыя Кіркора. Фота Аляксея Ластоўскага, зробленае на выставе «Я — віленчук», якая зараз ідзе ў віленскім Доме гісторый
Менавіта Сыракомля першым у польскамоўным свеце разгледзеў маштаб творчасці Тараса Шаўчэнкі і пачаў перакладаць яго на польскую мову. Польскі пераклад «Кабзара» выйшаў у Вільні ў грозным 1863 г. — праз год пасля смерці перакладчыка і праз два — пасля смерці самога Шаўчэнкі. Гэта было сімвалічна яшчэ і таму, што Вільня займела асаблівае месца ў жыццёвым шляху Кабзара. Яна шмат у чым сфармавала свядомасць украінскага юнака, які прыехаў у горад у 14-цігадовым узросце, а пакінуў яго амаль 17-цігадовым. Першым жа перакладчыкам Сыракомлі на ўкраінскую быў славуты Мікалай Старыцкі, аўтар класічнай п’есы «За двума зайцамі» і лірычнай песні «Ніч яка місячна».
Славуты рускі пісьменнік Мікалай Ляскоў, які наведаў Вільню праз некалькі дзён пасля пахавання Сыракомлі, заўважыў шмат супольнага ў талентах абодвух песняроў, нягледзячы на розніцу ў сацыяльным паходжанні, рэлігіі, адукацыі. Сюды неабходна дадаць і розніцу паміж багатай польскамоўнай літаратурай і ўкраінскай, якая тады толькі нараджалася. Магчыма, ён адчуў, што Сыракомля — не зусім паляк, што яго польская мова служыла выказванню патрыятычных пачуццяў іншага асобнага краю, тагачаснай Літвы. І нараджэнне ўкраінскай нацыянальнай ідэі не магло пакінуць абыякавым Сыракомлю, які паспяшаўся выразіць сваю салідарнасць. Ён выдатна разумеў, што самастойная Украіна — абсалютна неабходны хаўруснік у змаганні за вызваленне Літвы і ўсёй Усходняй Еўропы ад царызму. І сёння мы яскрава бачым, да якой ступені ён меў рацыю.
Сыракомля ці не першым пачаў па-новаму глядзець на нашу гісторыю, уключаючы ў яе і старажытна-рускі, і літоўска-польскі перыяды. Такі падыход быў не ўласцівы ані рускім з іх Рурыкам, ані палякам з іх Пястам.
У гэтым сэнсе вельмі паказальны яго наватарскі гістарычны нарыс пра Мінск (1857), які стаў першым сістэматычным аповедам гісторыі гораду ад моманту першых згадак пра яго ў рускіх летапісах.
Людвік Кандратовіч быў вялікім патрыётам Мінска. На мяжы 1840-1850-х ён нават марыў пасяліцца недалёка ад горада (які, магчыма, інтуітыўна бачыў цэнтрам будучага нацыянальнага руху) і сумяшчаць сельскагаспадарчыя заняткі з літаратурнай творчасцю. Прычым ён нават думаў, што зможа сам абрабляць зямлю, а не «эксплуатаваць» сялянскую працу, што, канешне, было суцэльнай утопіяй.
Прачытаўшы ў газеце аб'яву, што нейкі Юльян Гарайн прадае свой фальварак Рабушкі — недалёка ад Заслаўя і Сёмкава, побач з сучаснай трасай МКАД-2 — ён паехаў яго глядзець. Гаспадар па дарозе ўсё расхвальваў сваю гаспадарку, урадлівасць зямлі і г.д. Але, разгаварыўшыся, даведаўся, што меркаваны пакупнік — той самы вядомы і модны літаратар Сыракомля, чыё імя якраз апошнія некалькі гадоў грымела ў віленскім друку. І тады ён, у будучым і сам літаратар, усаромеўся і прызнаўся, што набытак з Рабушак «яшчэ той», і сам катэгарычна не раіў гэтую здзелку.
Калі б тая здзелка адбылася, то, магчыма, што ў творчасці Сыракомлі было б некалькі гадоў пераважна (або істотна) беларускамоўных? А можа, аб'ектыўныя цяжкасці зламалі б яго хутчэй, чым гэта адбылося ў яго рэальным лёсе.
Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч). Яго фатаграфіі былі рэстаўраваныя для гэтага артыкула з дапамогай нейрасетак
Хаця Сыракомлю аднойчы назвалі «машынай па вытворчасці вершаў», ён быў не толькі паэтам, але і драматургам, журналістам, публіцыстам, гісторыкам і папулярызатарам гуманітарных ведаў, перакладчыкам. Па сукупнасці заслуг мала хто ў ХІХ ст. можа з ім параўнацца. (А вось акурат многія яго паэтычныя творы, на маю думку, састарэлі.)
Заснавальнік гістарычнага краязнаўства, турыстычнай журналістыкі (і ў пэўным сэнсе піянер мясцовага турызму як такога), ён пільным вокам углядаўся ў навакольныя архітэктуру, раслінны і жывёльны свет, знакавыя стравы, мову і звычаі «крэсовых» палякаў, літоўцаў, русінаў, габрэяў, караімаў і распавядаў пра гэта даступнай мовай, з досціпам і нешараговай эрудыцыяй.
Фактычна, ніхто іншы да Сыракомлі не апісваў Літву — Літву ў старым сэнсе гэтага слова, уключаючы і сённяшняе беларускае Панямонне, — у яе сімвалічных рэаліях так паслядоўна і грунтоўна, па-еўрапейску. Зробленая ім фіксацыя і «міфалагізацыя» нашых гісторыка-геаграфічных асаблівасцей, у тым ліку гастранамічных, не губляе свайго значэння і ў наш час. Сыракомля быў ці не першым, хто заўважыў такую рэалію, як смаргонскія абаранкі. А таксама — троцкую сяляву, якая была вельмі прыкметнай з'явай на віленскім рынку дзякуючы мясцовым караімам.
Многія заўважаныя ім звычайныя рэчы і з’явы, ашляхетненыя ягонай творчасцю, рабіліся сімвалічнымі і такімі датрывалі да нашых дзён.
Без напісанага Сыракомлем дагэтуль не могуць абысціся «гістарычныя міфы» многіх нашых знакавых раслінаў. Палякі, пішучы пра культурную гісторыю тых ці іншых раслінаў, часта спасылаюцца на адпаведныя паэтычныя цытаты-«мемы» з Сыракомлі. (Асабліва каштоўная ў гэтым сэнсе яго п’еса «Хатка ў лесе».) Я і сам даўно так раблю. Яго ўклад у фіксацыю гэтага сімвалічнага свету нашых раслін — неацэнны. Пазней гэтую яго лінію працягнулі і ўдасканалілі Эліза Ажэшка і Чэслаў Мілаш.
Цікава, што паэт недалюбліваў чыгунку. Але больш таму, што яна не давала магчымасці падарожнічаць са смакам, спыняючыся дзе захочаш, каб як след агледзець тое ці іншае месца і распытацца ў абазнаных пра цікавосткі.
Як і многія іншыя літвіны славянскага паходжання ягонага часу, Сыракомля аддаў даніну балцкай паганскай мінуўшчыне Літвы. У адрозненне ад Міцкевіча і Крашэўскага, ён зусім не ведаў літоўскай мовы. Але адзначыўся напісаннем паэмы «Маргер» пра гераічную абарону ад крыжакоў замка Пілены на Нёмане ў 1330-я гады. Гарнізон замка, каб не трапіць у палон, здзейсніў калектыўнае самагубства. Так ён стаў творцам аднаго з самых галоўных міфаў літоўскай нацыянальнай свядомасці ХІХ ст. Яго сябар Станіслаў Манюшка збіраўся напісаць оперу на гэты сюжэт, але з розных прычын гэты праект так і не быў рэалізаваны. Затое іншы кампазітар-літвін, Канстанцін Горскі, давёў справу да канца ўжо ў ХХ-м стагоддзі. Опера «Маргер» была пастаўленая ў 1927 годзе ў Познані — праз 3 гады пасля смерці кампазітара і 65 гадоў — пасля смерці Сыракомлі.
Сыракомля і музыка — асобная, амаль невычарпальная тэма. Ужо самы першы ягоны верш «Паштальён» (1844) у рускім перакладзе зрабіўся народнай песняй «Когда я на почте служил ямщиком», а цытаты з яе гучаць і ў Высоцкага, і ў групы «Агата Крісті». На многія ягоныя тэксты пісалі песні і рамансы і польскія, і рускія кампазітары, нават Чайкоўскі. Дарэчы, нават пільная царская цэнзура дый увогуле — заўжды настроенае пераважна шавіністычна рускае грамадства — не знаходзілі, да чаго прычапіцца ў ягонай творчасці. У ХІХ стагоддзі Сыракомля — мабыць, найбольш перакладаны на рускую мову з усіх польскамоўных творцаў. Доўгі час ён быў «брэндам»…
За палымяны літоўскі патрыятызм, за ўважлівыя і грунтоўныя дарожныя нататкі «вясковага лірніка» вельмі паважае адукаваная частка літоўскага грамадства. Памятаю, гадоў 7 ці 8 таму я сустракаў літоўскую нацыянальную экспедыцыю па Нёмане, каб паказаць ім Налібоцкую пушчу. Прафесар Бумблаўскас, які кіраваў экспедыцыяй, усё парываўся паглядзець на Залуча, дзе Сыракомля правёў першыя, самыя шчаслівыя свае творчыя гады: з 1844-га па 1852-гі. А што ж там можна паказаць, калі Залуча ўжо даўно няма? А пазалетась зачынілася школа ў Смольгаве, дзе нарадзіўся Людвік Кандратовіч, а з ёй і школьны музей Сыракомлі. Месца, дзе стаяў калісьці арандаваны Кандратовічамі фальварак, ніяк не абазначанае, і нават вядомае няпэўна.
А вось літоўцы падтрымліваюць у парадку дом-музей у Барэйкаўшчыне, дзе паэт жыў, напераменку з Вільняй, з 1852-га па 1862-гі.
Дом-музей Уладзіслава Сыракомлі ў Барэйкішках пад Вільняй. Фота Wikimedia Commons
І гэты год урадам Літвы афіцыйна абвешчаны годам Сыракомлі.
Для маіх калег Антанаса Астраўскаса і Рымвідаса Лаўжыкаса, з якімі разам працавалі над кнігай «Смакі Старой Вільні», Сыракомля таксама — вялікі аўтарытэт і надзейная крыніца ведаў.
Чым больш я пагружаюся ў яго творчасць, тым больш мяне здзіўляе, што ўсю гэтую процьму тэкстаў — вершы, паэмы, п’есы, дарожныя дзённікі, пераклады, лісты і г.д. — ён напісаў усяго за 18 гадоў: з 1844-га па 1862-гі. Неймаверная працаздольнасць! Але ўжо з таго самага 1848 года, з моманту разгрому «Вясны народаў», у ягоных творах усё часцей і ўсё больш прыкра чуваць матыў спыненай, растаптанай вясны.
Вясна феналагічная, каляндарная — прыходзіць абавязкова, незалежна ад нашай волі. А вясна метафарычная, як час найвышэйшай плённасці і росквіту, трыумфу добрай волі і добрых весцяў — можа і не прыйсці. Якраз на рубяжы 1840—1850-х адбываецца чарговы прыступ мікалаеўскай рэакцыі. Разгром «Саюзу літоўскай моладзі», высылка ў архангельскую глухмень выдаўца Рамуальда Падбярэскага, які неўзабаве там і памрэ, звар’яцеўшы…
Расійская імперыя планамерна, бязлітасна пляжыла сваю самую нелаяльную правінцыю.
У 1852-м на працягу тыдня паміраюць тры дачкі Кандратовічаў.
Сыракомля перабіраецца ў Вільню і апошнія 10 гадоў жыцця піша ўсё больш і лепш, каб заглушыць боль і безнадзейнасць. Але адчуванне, што доўгачаканая Вясна так ніколі і не прыйдзе — не пакіне яго да канца жыцця.
У некалькіх вершах розных гадоў ён жаліцца то салаўю, то жаўруку, што вясна можа аказацца адно ілюзіяй. А ў дэпрэсіўных «Мелодыях з вар’яцкага дому», напісаных незадоўга да смерці, пасля выхаду з віленскай турмы, куды ён быў змешчаны па вяртанні з-за мяжы на падставе адных толькі цьмяных падазрэнняў (падобна, як у сённяшняй Беларусі), высвятляецца, што жаўрука, вестуна вясны, з’еў нахабны кот. Вясна адмяняецца!
Восенню 1862-га, за некалькі месяцаў да выбуху паўстання 1863-га года і за 2 тыдні да свайго 39-годдзя, Сыракомля памірае ад сухотаў. За ягонай труной у жалобнай працэсіі да могілак Росы ў Вільні ідуць тысячы людзей…
Магіла Людвіка Кандратовіча на могілках Росы ў Вільні. Дзяды 2022 года
А вось і другі беларускамоўны верш Сыракомлі. Праўда, няма згоды сярод навукоўцаў адносна яго аўтарства. На мой погляд, верш сапраўды можа быць ягоным, улічваючы наколькі характэрным для паэта быў настрой здратаванай вясны.
Ужo птyшкi пяюць ўcюды,
Ужo квeткi зaцвiлi…
«Bяcнa пpыйдзe», — кaжyць людзi…
Ды cкyль пpыйдзe i кaлi?
I нaштo ж вяcнa нaм, Бoжa?
Mы aдвыклi aд вяcны…
Eлкi ў лece, мox нa cтpэce
3eлянeюць зaўcягды…
Што ж будзе з нашай Вясной, з тымі надзеямі, якія яшчэ нядаўна будзіла 25 Сакавіка?
Чытайце яшчэ:
