Сяргей Дубавец, фота Надзеі Бужан
— Мы размаўляем пасля ўручэння вам прэміі Гедройця: што для беларускага пісьменніка значыць атрымаць гэтую ўзнагароду?
— Кожная прэмія — гэта прызнаньне. Мая кніга дэтальна разьбірае суд Алеся Юркойця і абвяргае прысуд. А прэмія азначае грамадзкае прызнаньне таго, што Алесь сядзіць у турме не за хабар, а за сваю беларускую дзейнасьць. Прынамсі тры малыя дачкі Юркойця, як і ўсе яго сваякі і сябры, знаёмыя і незнаёмыя, будуць ведаць, што Алесь — не злачынца. Як, зрэшты, і яго калегі на працы і ў судовай клетцы Тадэвуш Высоцкі, Дзьмітры Курневіч, Аляксандар Швінта, якія не прызналі свае віны і таму атрымалі большыя тэрміны за тых, хто прызнаў. Знаёмства з усімі гэтымі людзьмі, а таксама зь іх адвакатамі для мяне асабіста — вялікі чалавечы набытак. Адвакаты былі неаспрэчныя, хоць, як яшчэ Кафка пісаў, суд ня слухае адвакатаў, ён іх церпіць.
— «Тантамарэскі» расказваюць пра адну са шматлікіх сфабрыкаваных нашым рэжымам спраў. Якія ўвогуле задачы ў беларускай судовай сістэмы і як яна выкарыстоўваецца дзяржавай?
— Наша судовая сыстэма, як і ўся дзяржаўная сыстэма, дзейнічае «наадварот». Як той казаў, «інагда не да законаў», дык насамрэч «не да законаў» тут заўжды. Вось мірнае вулічнае шэсьце, якое паводле Канстытуцыі гарантуецца дзяржавай, паводле нейкага іншага прадпісаньня прызнаецца «несанкцыянаваным мерапрыемствам», што на практыцы адмяняе Канстытуцыю. Але які закон асноўны: Канстытуцыя ці прадпісаньне? Пэнсіянэрка з кветкамі прызнаецца бандытам, а барыга ў балаклаве без апазнавальных знакаў, які тую пэнсіянэрку лупцуе, — ахоўнікам парадку. Тое самае адбываецца ў судзе.
Прывяду маленькі прыклад. Ашмянскім падсудным былі выстаўленыя пад пяць тысяч (!) эпізодаў перадачы супрацоўнікамі злачынных даляраў на тэрыторыі мытні ці на аўтазапраўках. То-бок заўсёды і нібы наўмысна пад відэакамэрамі. Пры тым у судзе не было выстаўлена аніводнага (!) факту фота, аўдыё ці відэафіксацыі, ніводнага выпадку, каб кагосьці засьпелі на гарачым. Толькі прызнальныя паказаньні на калегаў, выбітыя кулакамі, шантажом і пасуламі меншых тэрмінаў. Хоць у законе ясна сказана, што прызнаньне — ня доказ, а толькі кірунак для пошуку доказаў. Не, тут гэта пайшло як доказ, прычым адзіны. Самае брыдкае, што судзьдзя перапісаў пратакол. Там, дзе падсудны казаў «так», у пратаколе зьявілася «не», і так гэта пайшло ў наступную інстанцыю, так там і было зачытана. Вось толькі падсуднага ў наступнай інстанцыі ўжо не было. Інакш кажучы, суд у нас — гэта поўная супрацьлегласьць таго, якім мы ўяўляем сабе суд і якім ён павінен быць паводле закону. І ня толькі суд. Каму сёньня прыйдзе ў галаву «выклікаць міліцыю»?..
— У апошнія месяцы мы больш яўна бачым беспрынцыпнасць судовай сістэмы, але гадамі большасць аддавала перавагу таму, каб яе не заўважаць. Ці магло грамадства неяк на яе паўплываць і ці думалі вы, як можаце дапамагчы свайму сябру Алесю Юркойцю?
— Так, дзеля гэтага і пісалася кніга. Паўплываць на сыстэму яна не магла, хоць спачатку я і дапускаў такія наіўныя думкі. Але добрую рэпутацыю Алеся і ягоных калег у вачах чытачоў, спадзяюся, захавала.
— А ўсё ж пра ролю грамадства: я ўяўляю адчай таго, у каго наперадзе несправядліва прысуджаныя гады зняволення, і адчуваю віну за тое, што мы дазвалялі рэжыму ўсё гэта ажыццяўляць. Ці такія ўжо мы былі бездапаможныя?
— Так. Мы пачуваліся бясьсільнымі, бо не пачуваліся грамадзтвам, народам, нацыяй. Кожны сам са сваёй бядой. Але з прыходам COVID-19 і прэзыдэнцкіх выбараў беларусы спазналі сваё адзінства і сваю сілу як суб’екта палітыкі. Яшчэ крыху самаарганізацыі — і тут будзе ня горш, чым у іншых нармальных эўрапейскіх краінах.
Думаю, вяртаньне беларускай мовы зрабіла б гэты працэс незваротным. Прычым гэтае вяртаньне можа быць вельмі творчым. Да прыкладу, мне цяжкавата адразу сказаць «прабачце» замест «извините» і я «извините» ў сваім лексыконе замяняю словам «пардон». Што адбылося? Я вызваліў антрапасфэру Беларусі ад знакавага «извините» і тым самым умацаваў незалежнасьць краіны. Далей працуем са знакавым словам «здравствуйте»: мяняем на «добры дзень». Мая мова ў цэлым не зьмянілася, але зьмянілася публічная прастора — у краме, у тралейбусе, на маршы. Далей мне хочацца яшчэ большага — і я ўводжу знакавыя ўжо для беларускай мовы словы: «дзякуй» і «калі ласка» замест «спасибо» і «пожалуйста». Вельмі добра працуе слова «напрыклад». Калі гэтую гульню пашырыць на ўсіх, мы раптам адчуем, наколькі наша рэальнасьць стала адрозьнівацца ад расейскага тэлевізара. Мы проста вырастаем ва ўласных вачах.
— Ці пашырыліся магчымасці беларусаў у супрацьстаянні такому правасуддзю ў апошнія месяцы?
— Не. Хутчэй, наадварот. Такое «правасудзьдзе» ўжо стала сваёй супрацьлегласьцю. У новым беларускім грамадзтве яму месца ня будзе. Як ня будзе месца міліцэйскаму бясчынству і тым сучасным канцлягерам, у якія ператвораныя фактычныя катавальні РАУСы, РУУСы і цэнтры ізаляцыі правапарушальнікаў.
— Што яшчэ зменіцца ў «новым беларускім грамадстве»?
— Зьменіцца ўсё. Чалавек стане каштоўнасьцю, да якой дзяржава будзе ставіцца з павагай. Нацыянальныя адметнасьці стануць прадметам клопату грамадзтва і дзяржавы. Народ стане рэальнай крыніцай улады, як тое напісана ў Канстытуцыі. Гэта будзе найлепшая краіна ў сьвеце.
— На прыкладзе працэсу ашмянскіх мытнікаў ды і больш сучасных працэсаў — якія прыёмы выкарыстоўвае беларуская судовая сістэма пры стварэнні заведама ліпавых спраў дзеля сваіх мэтаў?
— Гэта ня столькі прыёмы, колькі пастаўленая з ног на галаву сыстэма каштоўнасьцяў: зло — гэта дабро, хлусьня — гэта праўда, гвалт — гэта работа.
— Усё гэта — даволі сур’ёзнае парушэнне маральных прынцыпаў, я ўжо не кажу пра закон. Праз якія матывы сістэма правасуддзя, усе гэтыя суддзі і пракуроры, стала даволі маналітным карным інструментам?
— Праз адсутнасьць падзелу ўладаў. Парлямэнт прызначаецца прэзыдэнтам. Кожнага судзьдзю можа прызначыць або зьняць з пасады толькі прэзыдэнт. Той самы «кветкавы працэс» ашмянскіх мытнікаў быў ініцыяваны асабіста Лукашэнкам, які адразу вызначыў, хто злачынцы, і загадаў жорстка пакараць іх. То-бок правёў каляіну, па якой паехалі сьледзтва, суд і турма — наўпроставыя выканаўцы ягоных загадаў. Ніхто зь іх ні на каліва не засумняваўся і ня мог засумнявацца, інакш бы адразу паляцеў з пасады.
— Паводле «Тантамарэсак» у беларускай рэчаіснасці праяўляецца, вядома, Кафка. Якія яшчэ літаратурныя асацыяцыі ў вас з’яўляюцца?
— Кніга ўся пісалася на літаратурных рэмінісцэнцыях, адсылках да Гогаля, Салжаніцына, Салтыкова-Шчадрына, Талстога, Чэхава і іншых пісьменьнікаў, пераважна расейскіх, бо яны найлепей апісалі гэтую рэчаіснасьць, якая і прыйшла да нас з Расеі. Ня раз прыгадваюцца і біблейскія сюжэты.
— Расійскую рэчаіснасць пазычыла наша ўлада. А грамадства ці шмат узяло з Расіі?
— Грамадзтва мае генэтычную памяць, дзе назаўсёды адбілася эпоха гуманізму, якую народ ВКЛ прайшоў разам зь іншымі народамі Эўропы і якой у Расеі не было, — там была тыранія. Гэта значыць, што эвалюцыйна, каб нешта браць з Расеі, нам трэба было б вяртацца назад. А так не бывае. Або ты разьвіваесься, або стаіш на месцы, або дэградуеш.
— Як былы галоўны рэдактар «Нашай Нівы», што можаце сказаць пра выданне, якім яно ёсць сёння? Што, на ваш погляд, можна было б палепшыць, а за што «Нашу Ніву» можна пахваліць?
— Газэта мае чытача і, здаецца, большых мэтаў ня ставіць. Таму гэта зусім іншае выданьне ў параўнаньні з тым, якое рэдагаваў я. Мяне, напрыклад, турбуе амаль поўная адсутнасьць беларускай мовы на мірных вулічных шэсьцях. А цяперашняе выданьне быццам паставіла на паўзу сваю беларускую пазыцыю. Ясна, што адмова ад клясычнага правапісу была вымушанай, але ня бачу намеру вярнуцца да яго, хай сабе і дробнымі крокамі. Памятаю, зь якой радасьцю кіраўнік «Беларускай энцыкляпэдыі» Барыс Сачанка паказваў мне том, у якім апострафы пасьля мяккай «з» мяняліся на мяккі знак («зьява») і цэнзура гэта праглынула. Дык то ў дзяржаўным выдавецтве. І для ўсёй беларускай грамады гэта быў знак, кірунак, штуршок. Магчыма, сёньня не да місіі, і гэта галоўнае адрозьненьне, за якое нехта пахваліць, а нехта наадварот. На маю думку, хай сабе малымі крокамі, такое выданьне павінна весьці, падказваць кірунак, штурхаць, проста дыхаць беларушчынай. Мне такога выданьня бракуе.
— Тут трэба запытацца, што ў вашым разуменні ёсць беларушчына і ці палягае сапраўдны патрыятызм менавіта ў ёй? Мяне бянтэжыць, напрыклад, калі амапавец кажа, што ён патрыёт.
— Беларушчына — гэта найперш мова, мэнтальныя традыцыі, інтэлектуальная спадчына ВКЛ, «Нашай Нівы», БНР, эміграцыі… Амапавец кажа згодна з савецкай завядзёнкай, дзе па сутнасьці патрыятызм азначаў вернасьць кіраўніцтву і сілавым структурам, а самае галоўнае — вызначаў ворагаў. Дарэчы прыгадаць тут знакаміты ангельскі афарызм: патрыятызм — апошні прыстанак нягоднікаў. Увогуле ж, спрэчкі пра патрыятызм ці нацыяналізм характэрныя для таго пэрыяду, калі нацыя толькі пачынае сваё паўставаньне. Сёньня ж нам характэрны іншы афарызм: беларус беларусу беларус. Бо мы ўжо ёсьць, мы самі сябе пабачылі і пачулі.
— Як Вялікі майстар Вялікай ложы Беларусі, скажыце, ці могуць масоны дапамагчы беларускаму пратэсту і ці хочуць яны яму дапамагчы?
— Яны могуць дапамагчы як грамадзяне, а не як масоны. Масоны ў сваіх ложах палітыкай не займаюцца. Яны займаюцца самаўдасканаленьнем.
Чытайце таксама:
З’явілася масонская Вялікая ложа Беларусі. Вялікім майстрам стаў Сяргей Дубавец
— А «самаўдасканалены» масон можа быць «ябацькам»?
— Не. Заўважце, што ў найбольш пасьпяховай постсавецкай краіне — Эстоніі — больш за ўсё масонаў на душу насельніцтва. Галоўная небясьпека, якую ўяўляюць «ябацькі», — гэта адсутнасьць крытычнага мысьленьня — тое, што Ганна Арэнт назвала галоўнай прычынай перамогі гітлерызму ў Нямеччыне.
— Вы расказвалі, што вялікую ложу Беларусі стварылі Вялікія ложы Польшчы, Літвы і Украіны — гэта ж сёння, лічы, галоўныя ворагі, якіх прызначыў сабе беларускі рэжым. Дык, можа, гэта неяк звязана і лялькаводы сапраўды існуюць, толькі яны — масоны?
— Вялікую ложу Беларусі стварылі беларусы, грамадзяне Беларусі, якія жывуць тут. Суседзі толькі легітымізавалі нас у масонскім сьвеце, як таго патрабуе працэдура. Яны як бы паказалі ўсім іншым на нас і сказалі: яны ёсьць. Масоны па ўсім сьвеце глядзяць на жыцьцё як на боскі дар, а не як на лялечны тэатар.
— Як вы ўвогуле глядзіце на падобныя тэорыі змоў: ці разыгрываюць іншыя дзяржавы на тэрыторыі Беларусі свае сцэнары?
— Калі народ пачувае сябе суб’ектам палітыкі, тэорыі змоваў становяцца мізэрнымі. На мірных шэсьцях я не аднойчы бачыў плякаты «Пуцін, ня лезь!» і падобныя. А кожны плякат там — гэта кансалідаванае выказваньне ўсіх ста тысяч.
— Вы кажаце: дапамагчы пратэсту як грамадзяне. Што мы павінны сёння ў гэтым кірунку рабіць?
— Мне бачыцца, што ў Беларусі зьнік пралетарыят, таму спадзевы на страйкі могуць аказацца марнымі. Затое падымаецца самакіраваньне, «двары» — гэта нашмат больш рэальная, стваральная і вельмі беларуская сіла. Я ўжо казаў і паўтару яшчэ раз: магдэбурская краіна ўспомніла сябе самакіраванай. Гэта ўжо ня проста пратэст. І далучыцца да гэтага можа кожны. З умоўных «двароў» мусіць вырасьці і рэальнае самакіраваньне і новая палітычная сыстэма краіны.
