Шчырая гутарка з Алесем Юркойцем пасля 6 гадоў зняволення: пра беларускую мову ў СІЗА, «справу мытнікаў» і смерць маці
24 сакавіка на волю выйшаў Алесь Юркойць. Вядомы краязнаўца з Астравеччыны працаваў на ашмянскай мытні — у выніку яго судзілі разам з некалькімі дзясяткамі калег, якіх вінавацілі ў хабарніцтве. Юркойць віны не прызнаў, але ўсё адно атрымаў 7 гадоў. За кошт амністыі ён выйшаў на год раней.
«Наша Ніва» пагаварыла з Алесем пра яго жыццё ў СІЗА і калоніі, а таксама ўражанні ад сённяшняй сітуацыі ў Беларусі.
«Наша Ніва»: Вы ж выйшлі датэрмінова?
Алесь Юркойць: Адзін год знялі па амністыі. 7 год далі, выйшаў роўна праз шэсць.
Я чакаў, што буду сядзець максімальны тэрмін. Мы так у ізалятары яшчэ жартавалі, калі новы чалавек з волі заязджаў. У такіх выпадках відаць па чалавеку, што ён, небарака, пераймаецца. І мы яго жартамі настройвалі на максімальны тэрмін. Гэта часам псіхалагічна ратавала чалавека, асабліва калі ў выніку ён атрымліваў менш, чым чакаў. Я і сам заўсёды настроены на лепшае, але рыхтуюся да горшага.
«НН»: Як прайшоў першы час на волі? Што зрабілі ў першую чаргу, куды паехалі?
АЮ: Мяне аглядалі перад выхадам тры гадзіны: аператыўны супрацоўнік у званні капітана і два курсанты.
Капітан кажа: «Вы же понімалі, что к вам такое будет отношеніе? Вы же зналі».
Я кажу: «Адкуль я мог ведаць? І чаму ўвогуле павінен быў пра гэта думаць?»
Перабіралі ўсе мае рэчы, распранулі мяне. Перабіралі ўсе мае архіўныя нататкі: я часам выразаў з газет цікавыя кавалачкі, за 6 гадоў такога набралася. Усё гэта чыталі, глядзелі. Пераправерылі ўсе мае лісты: глядзелі, каб паміж радкамі хто-небудзь з вязняў не дапісаў нейкае пасланне на волю, я так разумею. Бо нават раскруцілі ўсе асадкі і праверылі стрыжні, каб там не было нейкай цыдулкі схаванай.
Ніводнай паперкі не прапусцілі.
Тое-сёе забралі. Напрыклад, адзін пенсіянер прасіў жанчыне ліст пераслаць — забралі.
За краты ж не ўся перапіска трапляе, разумееце? Усе ківаюць на пошту, але яна не так і кепска працуе. Прычына бліжэй ляжыць. Але «ўважлівыя чытачы» ківаюць, што не, што праблема зусім не ў іх. «Уважлівыя чытачы» — я так называю цэнзараў.
Ну і цяпер у мяне будзе прэвентыўны нагляд. Гэта значыць, што 6 месяцаў я не змагу пакідаць тэрыторыю Астравеччыны, з 22 гадзін мушу быць дома і іншыя там абмежаванні. Але пакуль ніякіх папер я не падпісваў. Таму адразу пасля выхаду на волю паехаў у Мінск да сястры, пасля да іншай сястры ў Вілейку, пабачыўся і там, і там з сябрамі… Тым больш што гэта было фактычна па дарозе дадому.
«НН»: Ці заўважылі нейкія відавочныя перамены ў краіне?
АЮ: Па шчырасці, пульс жыцця я яшчэ не адчуў. Не магу адказаць, бо я ж нават у сеціва яшчэ не ўваходзіў: стараюся прызвычайвацца да ўсяго паступова, інакш можа проста агаломшыць.
Першыя дні на волі і так быў інфармацыйны выбух у маёй галаве — бо ад гаджэтаў я адвык, ад электронных СМІ таксама. За кратамі ж ці тэлебачанне, ці папяровыя газеты. Дарэчы, мяне сябры падпісвалі на «Нашу Ніву», калі я быў у СІЗА. І калі папяровая версія перастала выходзіць, які ўдар гэта быў для людзей за кратамі! Бо газета была як сапраўдны глыток волі. От, думаю, халера, да ўсіх бядотаў яшчэ і тут мне не пашчасціла!
«НН»: Вы выйшлі 24 сакавіка, якраз напярэдадні Дня Волі. Свята неяк адзначылі?
АЮ: Канечне. Паслухаў, як перагукаецца Малінаўка — усе дамы! І рэха нясецца ўдалечыню… Пабачыў салюты. Зразумеў, што не заняло мову ў беларусаў, што жыве Беларусь.
«НН»: Да вас жа даходзілі навіны пра падзеі ў краіне пачынаючы са жніўня і далей?
АЮ: Так, з 7-й гадзіны вечара па 8-ю — абавязковая інфармацыйная гадзіна. Глядзелі «Еўраньюс», «Расію 24» і СТБ.
Але да жніўня навіны мала хто глядзеў. У асноўным некалькі чалавек сталага веку. А ў жніўні ўжо «скарынаўка», як я яе называў, набівалася паўнюткая.
«НН»: «Скарынаўка»?
АЮ: Гэта пакой выхаваўчай работы ў калоніі. Яго называюць «ленінка», але мне вельмі не падабалася тое слова. Таму я называў гэты пакой «скарынаўкай» — у гонар Скарыны.
Дык вось, са жніўня пакой набіваўся поўны. І кожны дзень так!
«НН»: Як людзі ўспрымалі навіны?
АЮ: Адназначна, большая частка сярод зняволеных была за перамены.
А што тычыцца адміністрацыі, то яшчэ перад выбарамі сабралі наш атрад у тую «скарынаўку», начальнік пытаецца: як справы?
Усё добра, кажам.
Пасля ён спрабаваў размову завязаць пра выбары, пытаўся: «Вось вы за што?»
Усе маўчалі, а я не стрымаўся.
Кажу: «За перамены».
Ён кажа: «У 1917 годзе, бачыце, адбыліся перамены. І да чаго прывяло?»
Я адказваю: «Цалкам згодны з вамі! Час заканчваць з гэтым бальшавізмам!»
Ён фуражку схапіў і выйшаў — вось і ўся размова.
«НН»: Калі ішло СТБ, то, можа, бачылі і Азаронка? Як рэагавалі людзі з калоніі на яго рэпарцёрскія шэдэўры?
АЮ: Так, і Азаронка, і Пуставога бачылі. Але, ведаеце, для прэсы я б не хацеў нават агучваць, як іх у калоніі называлі (пасміхаецца). Не хачу такія словы казаць услых.
«НН»: А вы самі чаго чакалі?
АЮ: Я ніколі не чакаю нейкага «дня Х», што вось штосьці такое адбудзецца — і сонца ўзыдзе. Яно ж кожны дзень узыходзіць і сёння свеціць.
Я ў турме навучыўся жыць выключна адным днём, бо калі ты пражываеш адзін дзень шчасліва — нягледзячы на варункі, — то і ўсё жыццё ты пражывеш шчасліва. Не трэба змагацца і жыць у змаганні, а трэба навучыцца добра пражываць кожны дзень у станоўчых справах. Тады паступова ўсё само прыйдзе. Нам трэба рухацца да Беларусі і беларушчыны павольна і няўхільна — што паціху і адбываецца.
Увогуле, я лічу, што фактар нацыянальнай бяспекі нумар адзін — наша мова. Гэта наш абярэг, тое, што можа нас аб’яднаць у такой расколатай краіне, у тым раздраі, які адбываецца зараз.
Фактараў нацыянальнай бяспекі шмат, але сёння моўны фактар — на першым месцы. Патлумачу: карыстацца мовай абсалютна законна. За-кон-на! Іншыя дзеянні, фактычна любыя, могуць кваліфікаваць як пазазаконныя. А мову — нельга.
Я сам прайшоў гэта. Калі заехаў на «Амерыканку», там следчы аж падскокваў ад беларускай мовы. Ён казаў: «Вы думаете, что вы тут первый такой? Что вы самый умный? Знаете, сколько тут было оппозіціонеров, которые на белорусской мове разговарівалі? Перейдёте і вы на русскій язык!»
Я не верыў, што быў ужо прама першы такі беларускамоўны. Але адказваў: «Што ж, я не перайду [на рускую мову], значыць, створым прэцэдэнт». Бо я ведаў, што гэта законна — і следчы ведаў таксама. Я бачыў, што ён не хоча пісаць пратакол па-беларуску. Але ён разумеў, што нікуды не падзенецца, калі я буду настойваць — бо гэта законна, разумееце? І гэта магутны — законны! — фактар, які знаходзіцца ў руках кожнага беларуса.
Я ў «Рэгіянальнай газеце» прачытаў гісторыю пра маладзечанскую кандуктарку Марыю Кіёнак. Звычайная жанчына, якая перайшла на беларускую мову, бо падумала: «А што я сёння магу зрабіць?» А насамрэч перайсці на беларускую мову — гэта вельмі шмат!
«НН»: Хтосьці пісаў, што на «Валадарцы» вас нібыта прэсавалі праз беларускамоўнасць, нават нібыта вадзілі да нейкіх аўтарытэтаў…
АЮ: Не, хлусня, такога не было. За кратамі чалавек мае права на свае погляды, за мову ніякі аўтарытэт не можа нікому прад’явіць.
Былі іншыя моманты — непрыняцце чалавекам беларускай мовы на асабістым узроўні. Калі ён казаў: «Разговарівай на русском языке!», я адказваў: «Я ж не вучу, на якой мове табе размаўляць. Не прымушаю гаварыць на беларускай».
З такім я сутыкаўся. Але я займаю цвёрдую пазіцыю, таму пытанні знікаюць.
Я праседзеў амаль тры гады ў СІЗА — 35 месяцаў. За ўвесь гэты перыяд былі толькі два чалавекі, якія не разумелі беларускую: Лапшын, журналіст і блогер з Ізраіля, і яшчэ мужчына з Расіі. Дык з імі я стасаваўся на рускай, але ж расіянін і той пасля ўжо беларускую пачаў паціху разумець. Галоўнае ж — адносіны паміж людзьмі.
А больш ні з кім я па-руску не гаварыў: ані ў судзе, ані са «спецыялістамі», як я называю ўсіх прыпагоненых людзей.
З боку адміністрацыі таксама прэтэнзій не было. Кажу: калі займаеш цвёрдую пазіцыю, то такія пытанні адвальваюцца.
Самы складаны перыяд быў у «Амерыканцы», у першыя дні. А пасля ўсё стала на свае месцы. Упэўнены, што ўсё пасля было напісана ў маёй асабістай справе — адпаведна, якія могуць быць пытанні?
Калі я ўжо трапіў у калонію, то начальнік аперчасткі з усімі размаўляў перад тым, як падняць у атрад чалавека. І вось і са мною той «кум» размову вёў. Расказваю амаль даслоўна.
Заходжу ў кабінет. Сядзіць гэты капітан.
Задае мне пытанне: «А почему вы на белорусском языке разговаріваете?»
Я кажу: «Дык я і сам беларус».
Ён глядзіць на мяне. Гаворыць: «Я тоже белорус».
Я маўчу.
Ён зноў: «Так почему вы на белорусском языке разговаріваете?»
Кажу: «Быў бы палякам — размаўляў бы па-польску, літоўцам — па-літоўску, быў бы ўкраінцам — гаварыў на ўкраінскай. Але я беларус!»
Ён зноў глядзіць на мяне.
Паўза.
Пасля кажа: «Хорошо, ідіте».
Вось і ўся размова.
Быў яшчэ момант, ужо ў атрадзе, кароткая размова з супрацоўнікам. У яго, гляджу, справа мая на стале ляжыць. Пытаецца: «Как жіть будем с вамі?»
Кажу: «У вас жа справа мая, там усё напісана, і пра ШІЗА КДБ. Калі са мной спрабавалі як з жывёлай, то я адпаведна і паводзіў сябе з тымі «спецыялістамі». А як са мною па-людску — то і я па-людску. Гэта не ад мяне залежыць, а ад вас. Вы сабе задайце гэтае пытанне: як мы з вамі будзем жыць?»
Вось і ўсё, пасля не было ніякіх размоваў.
«НН»: Правакацый у ваш бок не было?
АЮ: Я з мінімальнай колькасцю людзей стараўся кантактаваць. Там жа пастаянна знаходзішся сярод людзей, таму вельмі абіральна трэба ставіцца да іх, не спяшацца. Бо шмат хто можа аказацца сексотам. Зразумела, што такія і да мяне шукалі падыходы… Але я ўсё жыццё працую з людзьмі, таму гэты досвед мне, можа, дапамог, я ўсё разумеў.
Я скажу так: у турму нармальным людзям не трэба імкнуцца ні ў якім разе. Але і баяцца не трэба, калі стаіць выбар, ці захаваць годнасць і людскасць.
«НН»: Але ж вы бачыце, што сёння нярэдка не ад чалавека залежыць такі выбар. За надпіс на асфальце можна ў калонію паехаць.
АЮ: Гэта так. Але я і кажу: баяцца не трэба, але трэба быць маральна падрыхтаваным. Калі ты да чагосьці не гатовы — ну то не трэба тады пачынаць, умоўна кажучы, на асфальце маляваць.
«НН»: У вашай калоніі кіравала адміністрацыя ці блатныя правілы?
АЮ: Калі я заехаў, то былі прадстаўнікі блатной субкультуры. Калі ў актавай зале на каранціне па прыездзе нас сабралі — там прагучала слова «двіженцы», новае для мяне. Слова «блатные» адміністрацыя не вымаўляе, я ні разу яго не чуў. Кажуць: «двіженцы». Я нават прыдумаў беларускі наватвор-адпаведнік: «рухлікі». Ну, ад слова «рух».
Спачатку быў у нас нейкі «сматрачы», але яго перавялі кудысьці, і ўсё, можна сказаць, прытухла. Сядзельцаў была салянка, былі розныя людзі, але як субкультура ці структура — такое ўжо не дамінуе.
«НН»: Асуджаныя па палітычных справах у вашу калонію не траплялі, пакуль вы сядзелі?
АЮ: Пакуль што не. Але калі нас збіралі ў актавай зале, чыталі лекцыю, казалі, што рыхтуюцца сустракаць палітычных. І думаю, ім будзе рэжым мінімальнага спрыяння, скажам так.
«НН»: Вы правялі 35 месяцаў у СІЗА. Дзе вам было цяжэй, дзе прасцей? СІЗА ці калонія?
АЮ: Для мяне фізічна цяжэй у СІЗА. Але маральна цяжэй у калоніі.
Напэўна, мне яшчэ добрыя людзі ў СІЗА трапляліся. Бо там жа камера, хутка разумееш, хто ёсць хто, а ў калоніі — вялікі барак, шмат людзей, адпаведна, бывае шмат негатыву.
***
«НН»: Вы адпрацавалі на мытні амаль 20 гадоў. Не баяліся, што раней ці пазней будуць праблемы? Я сам з Брэста, там заўсёды словы «мытня» і «хабар» выкарыстоўваліся недзе побач.
АЮ: Не, не баяўся. Калі жывеш у Беларусі, за што заўгодна могуць быць праблемы.
Працаваць жа недзе трэба. А дзе? Асабліва калі ты жывеш у вёсцы. У мяне была старэнькая матуля. Можа, каб не старыя бацькі, я б увогуле не вярнуўся ў Варняны ў свой час.
Але я фаталіст у нейкім сэнсе. Лічу, што жыццё цябе само вядзе. Я ж спрабаваў працаваць у вілейскай гімназіі па спецыльнасці — географам. Адтуль мяне дырэктар выгнаў.
Я спакойна гэта ўспрыняў, вярнуўся на радзіму сваю тады. Я фаталіст, можа, праз гэта і турму спакойна прайшоў.
«НН»: Вы па той «справе мытнікаў» спачатку былі сведкам, здаецца?
АЮ: Не, адразу абвінавачаным.
Я быў у КДБ два разы. Спачатку пагаварылі, адпусцілі дахаты. На наступны дзень я заехаў, каб мне далі паперу, што быў у іх. Яны мяне цэлы дзень пратрымалі, увечары адпусцілі. Я вярнуўся дадому — і мяне тут жа затрымалі. Не паспеў у хаце нават куртку зняць!
Такое ўражанне, што яны проста ехалі за мною. Можа, сачылі, хацелі паглядзець, з кім буду кантактаваць?
Але я паказанняў не даваў, таму на «Амерыканцы» правёў, здаецца, месяц і 20 дзён, пасля мяне перавялі ў Пішчалаўскі замак.
«НН»: Вы віну не прызналі і сказалі, што хабар не бралі.
АЮ: Не, не браў.
«НН»: Але ж няўжо ж не ведалі, што бяруць іншыя?
АЮ: Паслухайце, тады так можна пра любую структуру сказаць. Я пра гэта казаў і следчаму. Кажу: дык а калі хтосьці прыйдзе і проста на словах скажа, што вам даў хабар, вы будзеце сядзець таксама, атрымліваецца?
Ён глядзіць на мяне. Завіс на нейкі час, пасля і кажа: ну так, буду.
Дык што за структуру вы пабудавалі? Якая законнасць? Калі можна ў чалавека проста тыкнуць пальцам, без доказаў і фактаў, — і яго пасадзяць.
«НН»: Чаму не давалі паказанняў, калі вы былі не вінаватыя?
АЮ: Зразумейце, любых паказанняў будуць браць як мага больш, калі вы пачняце гаварыць. І пасля будуць з іх выбіраць. І ў судзе, як я пасля зразумеў, усё пераварочваюць і робяць так, як ім выгадна. І чым больш вы скажаце — тым горш для вас, а можа, і для каго іншага, калі гэта вялікая групавая справа. Маўчаць — адзіная слушная пазіцыя.
Яшчэ момант пра маральна-псіхалагічны стан вязня. Калі з вамі размаўляюць, гэта спроба вас раскачаць. Асабліва калі размаўляюць не пад пратакол. На такое ніколі не трэба ісці.
Першы следчы ўвогуле спрабаваў мяне вывесці з раўнавагі, ён устаў, падышоў ззаду і нанёс удар у прысутнасці адваката па прызначэнні. Я быў маральна гатовы, што могуць біць. Але ў прысутнасці адваката? Не мог уявіць.
Я зразумеў, што бессэнсоўна пра штосьці размаўляць. Бо ў следчага задача — пасадзіць вас, і ніякай іншай няма. Калі хтосьці думае, што ён разумнейшы за следчага, то такі чалавек проста памыляецца.
На судзе былі выпадкі, калі чалавек адмаўляецца ад сваіх словаў, кажа, што так не казаў, што гэта следчы напісаў. Пракурор устае і пытаецца: «Подпіс ваш? Ваш. Усё, якія пытанні?»
Мой такі быў досвед — маўчаць. Я лічу, ён быў правільны.
«НН»: Прабачце за такое пытанне: у вас памерла маці, пакуль вы сядзелі?
АЮ: Так, у 2019 годзе.
У яе знайшлі пухліну ў галаве, але яна не была злаякасная. Доктар даваў 70 адсоткаў супраць 30, што вынік аперацыі будзе станоўчым. Але маці пасля аперацыі з комы так і не выйшла. Каля 10 дзён прабыла ў рэанімацыі і памерла.
Я даведаўся пра гэта па тэлефоне. З тэлеграмай мяне азнаёмілі толькі праз пяць дзён, такая дзікунская практыка.
На пахаванне ніхто не адпусціў — нікога не адпускаюць.
Яшчэ калі мяне затрымалі, з самага пачатку, у мяне была адна такая магістральная думка: калі маці мяне дачакаецца, то, што б ні здарылася, у любым разе я выйграю. А калі не дачакаецца — то я ў любым разе прайграю.
Атрымліваецца, што я прайграў.
Як 2020 год паламаў жыццё Алега Гайдукевіча. Ні сям’і, ні палітычных перспектыў, і толькі той у руцэ15
Каментары