22 лютага 2022 г.
Сакратара РНБА Аляксея Данілава ў кабінеце на трэцім паверсе будынка Рады Бяспекі чакае «чырвоная тэчка» — штодзённая справаздача ад разведкі з грыфам «Цалкам сакрэтна».
Каля 19:10 тэчка кладзецца яму на стол. Аляксей Мячаслававіч прабегся позіркам па паперах і адразу патэлефанаваў прэзідэнту. Уладзімір Зяленскі быў на нейкай з незлічоных сустрэч, колькасць якіх на фоне магчымай вялікай вайны з кожным днём расла.
Але замест таго, каб чакаць, калі прэзідэнт вызваліцца, сакратар РНБА хутка сеў у сваю даўно не новую Audi і сказаў кіроўцу ехаць на Банкавую. Паведамленне з «чырвонай тэчкі» не магло чакаць.
Пасля прыбыцця ў Офіс Данілаў паразмаўляў з кіраўніком асабістай аховы Зяленскага, з кіраўніком Дэпартамента дзяржаховы і нарэшце далажыў самому прэзідэнту: «Ёсць даныя нашых партнёраў — вялікая рызыка вашага фізічнага знішчэння».
«Партнёры нам часта казалі, што вось, хлопцы, калі вайна, то гэта для вас азначае знішчэнне кіраўніцтва, фільтрацыйныя і канцэнтрацыйныя лагеры. Але ў той вечар было першае паведамленне пра рэальную падрыхтоўку да забойства Зяленскага», — у размове з УП успамінае падзеі 22 лютага сакратар РНБА.
Зяленскі, які тады працаваў у рэжыме no time to die, уважліва выслухаў Данілава, падзякаваў і накіраваўся на чарговую сустрэчу.
Усе калажы: Андрэй Калістраценка / УП
Той дзень быў і без таго напружаным. Напярэдадні, 21-га, Уладзімір Пуцін правёў сваю Раду бяспекі і абвясціў, што Масква «прызнае незалежнасць» марыянетачных рэжымаў на захопленых тэрыторыях Данбаса, прытым незразумела, у якіх межах.
У Кіеве памяталі пра аналагічныя дзеянні Расіі ў Грузіі ў 2008-м. Але ніхто на Банкавай яшчэ не здагадваўся, што гэты дзень мог быць значна страшнейшы: па першапачатковай задуме Крамля, 22 лютага калоны расійскіх войскаў павінны былі ўжо наступаць на сталіцу і іншыя гарады Украіны.
Падчас баёў за Кіеў украінскія абаронцы заваявалі трафейныя карты пскоўскіх дэсантнікаў. Такія дакументы камандзіры падраздзяленняў атрымліваюць за два дні да пачатку наступу.
«На карце напісана: «выдаць 20 лютага» — гэта значыць, наступ павінен быў пачацца 22-га. Але нешта змянілася, і 20-га там перакрэслена і напісана «22 лютага», — распавядае Данілаў.
Па пакуль невядомых прычынах расійскі наступ ссунуўся на два дні і пачаўся ў ноч на 24 лютага.
22 лютага: Адказ Пуціну, сустрэча з Радай, мабілізацыя рэзервістаў
22 лютага прэзідэнт Зяленскі знаходзіўся ў цяжкім пошуку — ён шукаў патрэбныя словы, каб хутка і рашуча адказаць Пуціну. Пакінуць яго вялікую псеўдагістарычную прамову без адказу азначала прызнаць сваю слабасць. І гаворка ішла не толькі пра тое, што расійскі дыктатар «прызнаў незалежнасць Л/ДНР». Калі прыгледзецца да гэтай прамовы, то становіцца відавочным, што Пуцін ставіў пад сумнеў само права Украіны на існаванне як дзяржавы.
«Мы не паспелі паглядзець увесь Савет бяспекі Пуціна і яго выступы. Але мы ведалі, што ён рыхтуе. Наша разведка далажыла, што будзе», — згадаў у размове з «УП» кіраўнік Адміністрацыі прэзідэнта Андрэй Ярмак.
На Банкавай ведалі, што Пуцін рыхтуе сваё рашэнне па Данбасе, але не маглі паверыць, што ён адным махам вырашыць скасаваць восем гадоў перамоваў і пахаваць «мінскія пагадненні».
У той прамове Зяленскага быў яшчэ адзін сказ, характэрны для яго выступаў у сярэдзіне лютага.
«Мы даўно да ўсяго гатовыя. Але няма прычын для вашай бяссоннай ночы», — заявіў прэзідэнт за два дні да пачатку поўнамаштабнага ўварвання.
Упэўненасць у тым, што прызнанне псеўдарэспублік можа скончыцца нічым, — гэта не проста рытарычная формула ў прамове прэзідэнта. Гэта было агульным перакананнем усёй яго каманды.
Каля 14:00 таго ж дня журналісты «Украінскай праўды» чакалі інтэрвʼю з міністрам абароны Аляксеем Рэзнікавым у Доме афіцэраў у Кіеве.
Рэзнікаў, апрануты ў эфектны касцюм-тройку, прыйшоў на сустрэчу з усмешкай. Каля гадзіны ён пераконваў «УП», што вялікай вайны не будзе, і нават можа быць нейкая карысць ад рашэнняў Крамля адносна Данбаса.
Рэзнікаў выпраменьваў спакой і пераканаўча давёў, што «Пуцін не адважыцца бамбіць «другі Ерусалім» — Кіеў». З такой назвай гэтае інтэрвʼю выйдзе а 5-й гадзіне раніцы 24 лютага, якраз у той момант, калі на Кіеў упадуць расійскія крылатыя ракеты.
***
22 лютага ЗША пачалі эвакуацыю супрацоўнікаў амбасады, якіх тыднем раней эвакуявалі з Кіева ў Львоў, у Польшчу. Прыкладна ў гэты ж час у Маскве Пуцін папрасіў у Дзярждумы дазволу выкарыстоўваць войска за межамі Расіі.
У Кіеве ўлады ведалі пра ўсе гэтыя прыкметы непазбежнай катастрофы, але да апошняга спрабавалі трымацца за ілюзію нармальнага жыцця. Зяленскі правёў нарады, падрыхтаваўся да сустрэч з дэпутатамі і бізнэсам. Разам з тым прэзідэнт працягнуў прымаць замежных гасцей.
Кожны з гэтых візітаў на фоне эвакуацыі амбасад і забароны палётаў ва Украіну заходнім авіякампаніям успрымаўся як сігнал. На Банкавай нават спадзяваліся, што Пуцін не асмеліцца напасці на Украіну, калі ў ёй знаходзіцца замежны лідар. Таму ўся ўкраінская дыпламатыя працавала над тым, каб арганізоўваць такія візіты ў Кіеў літаральна кожны дзень.
* * *
Увечары 22 лютага прэзідэнт Зяленскі ўпершыню за ўвесь час працы Рады 9-га склікання запрасіў на Банкавую кіраўнікоў усіх парламенцкіх фракцый.
Да гэтага Зяленскі звяртаўся да такога фармату толькі аднойчы — на наступны дзень пасля інаўгурацыі ён сабраў лідараў парламента, каб абвясціць ім аб роспуску Рады папярэдняга склікання.
Цяпер Зяленскі сабраў лідараў парламенцкіх фракцый і груп, каб паспрабаваць іх абʼяднаць.
Падрабязнасці гэтай сустрэчы дагэтуль заставаліся невядомымі, бо значная частка раскрытай там інфармацыі была і застаецца пад грыфам «Сакрэтна». Але, як удалося даведацца ад некалькіх прадстаўнікоў фракцый, асноўны акцэнт на той сустрэчы Зяленскі зрабіў на стварэнні, як ён сам назваў, «абарончай кааліцыі».
Каб паказаць важнасць моманту, сустрэча праходзіла на прэзідэнцкім чацвёртым паверсе ОПУ ў вялікай светлай зале, якая звычайна выкарыстоўваецца для міжнародных перамоў.
Прэзідэнт запрасіў да справаздачы ўсё найвышэйшае кіраўніцтва: як грамадзянскае, так і ваеннае. Таму на сустрэчы па розныя бакі ад Зяленскага сядзелі прэмʼер-міністр Шмыгаль, кіраўнік Узброеных сіл Украіны Валерый Залужны, кіраўнік Службы бяспекі Украіны Іван Баканаў і Начальнік ГУР Мінабароны Кірыл Буданаў.
Кіраўнікі фракцый ківалі галовамі і пагаджаліся з прэзідэнтам. Пётр Парашэнка быў гатовы «дапамагчы там, дзе трэба». Юлія Цімашэнка заявіла, што расіяне колькасна перавышаюць Узброеныя сілы, і таму патрэбная мабілізацыя.
Пасля выступаў палітыкаў па чарзе дакладвалі сілавікі. Паколькі лідары фракцый маюць высокі доступ да дзяржаўных сакрэтаў, рапарты сілавікоў былі даволі адкрытымі. Валерый Залужны спыніўся на рабоце Узброеных сіл, растлумачыўшы, што армія рыхтуецца да ўсіх магчымых падзей.
Затое Баканаў і Рэзнікаў адмаўлялі магчымасць поўнамаштабнай вайны. Верылі толькі ў магчымыя псіхалагічныя спецаперацыі з боку Расіі і, як максімум, у абвастрэнне сітуацыі на Данбасе.
Апошнім выступіў начальнік Галоўнага ўпраўлення разведкі Кірыл Буданаў. Але, па словах удзельнікаў сустрэчы, склалася ўражанне, што Зяленскі і каманда не вельмі прыслухаліся да Буданава.
Але менавіта яго выступленне, як стане зразумела літаральна праз паўтара дня, было самым важным і дакладным.
Буданаў дастаў з папераў мапу і са спакойным тварам пачаў расказваць рэчы, ад якіх у прысутных халадзела кроў: расіяне могуць пачаць вайну за межамі Данбасу, пад пагрозай Херсон і Харкаў, ёсць пагроза Кіеву, яны могуць паспрабаваць зайсці з Чарнобыля.
«Буданаў казаў жудасныя рэчы. Але з-за таго, што іншыя вышэйшыя службовыя асобы амаль раздражнёна адрэагавалі на яго словы, іншыя таксама не ўспрымалі яго ўсурʼёз. Ведаеце, такое стаўленне да выказванняў Кірыла было як да малодшага брата», — успамінае атмасферу пасля выступу Буданава адзін з удзельнікаў сустрэчы.
23 лютага: Надзвычайнае становішча і сустрэча з алігархамі
Для большасці ўкраінцаў раніца 23 лютага асабліва не адрознівалася ад папярэдніх раніц апошніх васьмі гадоў вайны.
Пакуль вышэйшае кіраўніцтва ў Кіеве толькі рыхтавалася да новага дня супрацьстаяння з Расіяй, у Авальны кабінет Белага дома ў Вашынгтоне ўвайшоў госць з Украіны.
Звычайна прэзідэнт ЗША не прымае ў сваім кабінеце ні паслоў, ні кіраўнікоў замежных спраў. Аднак у той дзень гасцямі Джо Байдэна былі міністр замежных спраў Украіны Дзмітрый Кулеба і амбасадар Аксана Маркарава. Перад гэтым украінскі міністр ужо сустракаўся са сваім амерыканскім калегам Энтані Блінкенам.
Сітуацыя вакол Украіны была настолькі напружанай, што Белы дом вырашыў яшчэ больш падкрэсліць сваю падтрымку Украіны, прыняць Кулебу ў асабістым кабінеце Байдэна і нават зрабіць фотарэпартаж з гэтай сустрэчы.
Адзінае, чаго нельга заўважыць на фотаздымках Белага дома, дык гэта трывожную, калі не сказаць жалобную, атмасферу гэтай сустрэчы.
Пасля пратакольных фота Байдэн пачаў распытваць Кулебу пра сітуацыю, даваць нейкія парады, казаць пра падтрымку. Але тон яго размовы больш нагадваў развітанне з хворым на рак дзіцём, чым падбадзёрванне саюзніка напярэдадні вырашальнай бітвы.
У той дзень у асобе Кулебы Байдэн развітаўся з усёй Украінай.
* * *
Тым часам у Кіеве калегі Кулебы па ўладзе збіраліся на новае пасяджэнне Рады нацыянальнай бяспекі.
Пасля рашэнняў Пуціна 21 лютага Рада бяспекі Украіны перайшла на кругласутачны рэжым працы. Раніцай 23 лютага ўсе яе ўдзельнікі павінны былі сабрацца, каб вырашыць няпростую дылему: ці варта ўводзіць ваеннае становішча, бо падрыхтоўка Расіі і актывізацыя яе сатэлітаў на Данбасе выглядалі пагрозліва.
Дыскусія на сустрэчы была даволі ажыўленай. Кіраўнік Узброеных сіл Залужны і міністр абароны Рэзнікаў адстойвалі пазіцыю, што ўвядзення надзвычайнага становішча па ўсёй краіне можа быць недастаткова. Яны прапаноўвалі неадкладна ўвесці ваеннае становішча, праўда, толькі ў двух-трох рэгіёнах на ўсходзе краіны.
Але большасць прысутных на сустрэчы баяліся, што такім чынам Украіна сама выдасць расіянам козыр. Ужо некалькі тыдняў расійская прапаганда з усіх экранаў трубіць, што Украіна рыхтуецца да буйнога наступу на Данбасе.
Урэшце Маскву вырашылі не правакаваць. Таму раніцай 23-га сакратар РНБА аднёс на зацвярджэнне Рады прэзідэнцкі ўказ, у якім гаварылася толькі аб увядзенні надзвычайнага становішча па ўсёй краіне і ні слова не было пра ваеннае становішча на Данбасе.
Аднак створаная надоечы вечарам у Радзе «абарончая кааліцыя» распалася, не пратрымаўшыся і дня. Большасць апазіцыйных груповак, якія напярэдадні абяцалі ўсялякую падтрымку, пачалі спрэчку з уладамі.
Прайшоў час, скончылася ранішняя нарада, прайшоў перапынак, надышла вячэрняя нарада, а выніку ад «абарончай кааліцыі» няма.
Сакратар Данілаў не вытрымаў і даволі жорстка абклаў дэпутатаў: «Мы тут з вамі можам чапляцца за кожную коску. Але вы ж разумееце, што заўтра, можа, давядзецца галасаваць аб ваенным становішчы. Дык давайце штосьці вырашаць».
У выніку амаль а дзясятай вечара Рада здолела прагаласаваць за ўвядзенне надзвычайнага становішча.
Усё гэта выглядала даволі гратэскна, асабліва на фоне новых разведданых ЗША, перададзеных Кіеву: Расія нарэшце завяршыла падрыхтоўку і можа атакаваць.
* * *
Урэшце, такое расслабленне дэпутатаў стала прамым следствам паводзінаў кіраўніка дзяржавы.
У гэты дзень Кіеў наведалі прэзідэнты Польшчы Анджэй Дуда і Літвы Гітанас Наўседа.
На чарговае пытанне журналістаў пра тое, ці верыць ён у атаку Пуціна, Зяленскі ў іранічнай манеры адказаў, што планы Пуціна — «не прагноз надворʼя», і таму прагназаваць іх бессэнсоўна.
«Але я дакладна ведаю, без прагнозаў, як будзе дзейнічаць наша армія. Я прашу прабачэння — гэтыя выразныя крокі нашай арміі па абараназдольнасці і абароне нашай дзяржавы будуць ведаць толькі я і наша армія. І, паверце, мы гатовыя да ўсяго», — дадаў Зяленскі.
Як паказалі наступныя дні і месяцы, у Зяленскага былі падставы казаць пра сурʼёзную падрыхтаванасць ўсяго абароннага сектара да розных варыянтаў развіцця падзей.
Паралельна з тым, як прэзідэнт і цывільная частка яго каманды супакойвалі грамадства абяцаннямі майскіх шашлыкоў, сілавое крыло ўлады рыхтавалася да расійскага ўварвання.
Цяпер ужо вядома, што Узброеныя сілы ў рэжыме строгай сакрэтнасці размеркавалі склады боепрыпасаў, падрыхтавалі рэзервовыя аэрадромы для баявой авіяцыі, вывелі на палі верталёты, перадыслакавалі супрацьпаветраную абарону, падрыхтавалі структуру сіл тэрабароны, перакідвалі пад выглядам вучэнняў ваенныя злучэнні з захаду краіны ў цэнтр і на ўсход і г. д.
Відавочна, што вярхоўны галоўнакамандуючы не мог не ведаць пра такую маштабную падрыхтоўку. У адрозненне ад агрэсара і нават саюзнікаў.
Амерыканскія вайсковыя чыноўнікі прызналі, што ведалі пра расійскія планы і стратэгію значна больш, чым пра ўкраінскія. І збольшага таму прагнозы Захаду аб здольнасці Украіны абараніцца аказаліся такімі недакладнымі.
«Але ніколі нельга падрыхтавацца да вайны цалкам. Таму што ты не ведаеш, як людзі сябе павядуць у крытычны момант: хто будзе героем, а хто здрадзіць і здасць планы абароны ворагу», — з горыччу рэзюмуе Данілаў.
* * *
Каля 17 гадзін вуліцы Банкавая і Лютэранская вакол Адміністрацыі прэзідэнта сталі запаўняцца элітнымі картэжамі.
Уласнікі 50 найбуйнейшых кампаній Украіны спяшаліся на сустрэчу ў прэзідэнцкую палату.
Найбагацейшыя людзі краіны — хто з аховай, хто без — пешшу заходзілі на тэрыторыю ОПУ.
Ці не ўпершыню за ўсю гісторыю незалежнасці ў холе офіса адначасова сабралася такая велізарная група алігархаў і топ-менеджараў краіны. Прадстаўнікі дзяржаховы на ўваходзе ў кожнага перапытвалі прозвішча і па адным вышуквалі гасцей у раздрукаваным спісе. Быццам гэта не алігархі, а група школьнікаў прыехала на экскурсію.
Спецыяльна на сустрэчу з прэзідэнтам з-за мяжы прыляцелі Рынат Ахметаў і Віктар Пінчук. У адрозненне ад іншых запрошаных, Ахметаў і Пінчук не заходзілі праз «белы» ўваход ОПУ. Іх картэжы ўпусцілі ва ўнутраны двор офіса.
Каб зайсці ўнутр, госці павінны былі прайсці праз яшчэ адну працэдуру — аддаць ахове свае тэлефоны і гадзіннікі.
Чакаючы зʼяўлення прэзідэнта, госці віталіся, перакідваючыся кароткімі фразамі і жартамі.
У адным з куткоў група бізнесменаў абменьвалася сваімі прагнозамі «будзе — не будзе вайна». Раптам нехта з групы ўбачыў уладальніка маркетплэйса «Rozetka» Уладзіслава Чачоткіна.
«Улад, ведаеш, чаму рускія не прарвуцца на Кіеў? Таму што затрымаюцца на складах «Rozetkа», — пажартаваў адзін з прысутных, і ўсе, уключаючы Чачоткіна, ад душы зарагаталі. Ніхто з прысутных і ўявіць не мог, што праз некалькі дзён рускія танкавыя калоны будуць наступаць на Бравары, дзе на іх шляху апынецца як раз велізарны лагістычны хаб «Rozetka».
Прыкладна ў 18:00 у зале пачаўся рух. Разам з Зяленскім увайшлі кіраўнік ОПУ Ярмак, прэмʼер Шмыгаль, першы памочнік прэзідэнта Шэфір, галоўнакамандуючы УСУ Залужны, кіраўнік ГУР Буданаў, тагачасны кіраўнік СБУ Баканаў, міністры абароны Рэзнікаў і ўнутраных спраў Манастырскі, кіраўнік Дзяржаўнай памежнай службы Дэйнэка.
«Прэзідэнт зайшоў занепакоеным, але трымаўся. У яго, ведаеце, твар быў такога жоўтага нездаровага колеру», — апісвае свае ўражанні адзін з прадстаўнікоў бізнесу.
Зяленскі коратка прамовіў перад камерамі і папрасіў прэс-службу сысці. На імгненне запанавала цішыня — некаторыя прадпрымальнікі напружыліся, бо баяліся, што з іх зноў за што-небудзь папросяць заплаціць.
«Адразу кажу, што сабраў вас не для таго, каб прасіць грошай, — пачаў нефармальную гутарку прэзідэнт. — Цяпер вельмі важна, каб вы дапамаглі дзяржаве. Прашу вас падтрымліваць эканоміку і падтрымліваць свае калектывы. Са свайго боку мы зробім усе магчымае, каб вырашыць канфлікт дыпламатычным шляхам».
Бізнэсмены ўважліва слухалі прэзідэнта, чакаючы пачуць нешта новае і важнае. Аднак Зяленскі перадаў слова сілавікам.
Адным з першых выступіў міністр абароны Рэзнікаў, аднак, па словах прысутных, яго выступ больш нагадваў «матывацыйную прамову трэнера асабовага росту».
Затым слова ўзяў Залужны. Ён упэўнена і досыць жорстка далажыў аб падрыхтоўцы ўзброеных сіл і падкрэсліў, што «армія гатовая да любога развіцця падзей». Пасля сустрэчы некаторыя яе ўдзельнікі пагаджаліся паміж сабой, што найбольш іх супакоіла ўпэўненасць Залужнага.
Следам за сілавікамі мікрафон уключыў Рынат Ахметаў. У адрозненне ад іншых бізнэсоўцаў, якія былі ў добрым настроі, самы багаты ўкраінец выглядаў знерваваным.
«Я ніколі такім Рыната не бачыў. Ён пачырванеў і некалькі разоў паўтарыў: «Самае галоўнае — выратаваць нашых людзей», — дзеліцца ўспамінамі з «УП» прадстаўнік буйнога бізнэсу.
Пасля Ахметава пра важнасць міру гаварыў Пінчук, пазней слова ўзяў Навінскі, які звярнуўся да прэзідэнта: «Мы робім усё магчымае, каб знайсці мірнае рашэнне».
Бізнэсмены, якія выступалі, па коле паўтаралі словы пра важнасць міру.
Публіка пачынала нудзіцца. Некаторыя бізнэсмены пачалі шаптацца паміж сабой.
Сярод іх вылучаліся браты Суркісы, якія сядзелі амаль насупраць Зяленскага.
Суркісы ціха сказалі некалькім сваім суседзям: «У чатыры раніцы ўсё пачнецца», маючы на ўвазе, мабыць, наступленне расійскіх войскаў. Аднак у мікрафон гэта не паўтарылі.
Пасля 19:00 алігархі і топ-менеджары пачалі пакідаць будынак Офіса.
Нехта паспрабаваў незаўважаным выбрацца і як мага хутчэй заскочыць у машыну, каб абысці журналістаў у двары Банкавай.
Хтосьці, наадварот, выйшаў на камеру і распавёў, што каманда прэзідэнта спрабуе не дапусціць эскалацыі, маўляў, «Зяленскі запэўніў, што ўсё будзе добра». Здавалася, што пасля сустрэчы з прэзідэнтам бізнэсмены адчулі палёгку.
«Ніхто нам тады не казаў, што будзе поўнамаштабная вайна. Нават намёка не было! Думаеце, мы б тады так велічна і радасна пакінулі офіс? Я б не губляў час на размовы пад ОПУ ці нейкія дробязі, і я б сямʼю вывез», — эмацыйна ўспамінае вечар 23 лютага ў размове з «УП» адзін з вядомых топ-менеджараў.
* * *
Бліжэй да 21-й гадзіны прэзідэнт запрасіў да сябе ў кабінет спічрайтара Юрыя Касцюка, Андрэя Ермака і прэс-сакратара кіраўніка ОПУ Дарʼю Зарыўную.
Уладзімір Аляксандравіч хацеў абмеркаваць новы вячэрні зварот. Гэтым разам не ў форме справаздачы перад украінцамі. Зяленскі хацеў звярнуцца да расіян.
Прэзідэнт дыктаваў Касцюку і Зарыўнай канспект выступу. Праз некаторы час спічрайтары адшліфавалі тэкст, а бліжэй да 23:00 відэагрупа ОПУ запісала відэа.
«У той вечар прэзідэнт быў як кіроўца, які кіруе аўтамабілем ноччу, максімум спакою», — успамінае Зарыўная ў размове з «УП».
І трэба прызнаць, што калі б быў хоць невялікі шанец перадухіліць вайну заклікам, то ён павінен быў быць дакладна такім жа, як у Зяленскага 23 лютага.
24 лютага: уварванне
Каля пятай раніцы 24 лютага Кіеў прачнуўся ад ракетных абстрэлаў.
Ад аднаго з такіх выбухаў прачнулася жонка прэзідэнта Алена Зяленская. Уладзіміра Аляксандравіча ўжо не было ў ложку. Разгубленая Зяленская выйшла са спальні і знайшла мужа ў суседнім пакоі. Ён ужо быў апрануты ў гарнітур і белую кашулю, але без гальштука.
— Што здарылася? — усхвалявана спытала жонка прэзідэнта.
— Пачалося, — коратка адказаў ён.
На той момант сакратар Рады нацыянальнай бяспекі Аляксей Данілаў ужо вывез жонку і сына з горада на захад краіны і стаў тэлефанаваць удзельнікам Рады бяспекі проста на мабільныя тэлефоны.
Ён адным з першых абудзіў спікера парламента Руслана Стэфанчука, папрасіў яго як мага хутчэй прыехаць у адміністрацыю прэзідэнта і аператыўна арганізаваць пасяджэнне Рады: «Трэба ўводзіць ваеннае становішча, не марудзь».
У розных частках горада прачнуліся нардэпы і іншыя чыноўнікі.
Тыя з іх, хто меў доступ да дзяржаўных сакрэтаў, кінуліся ўскрываць сакрэтныя канверты «на выпадак вайны», якія былі раздадзеныя літаральна за некалькі дзён да гэтага. «Нічога там не было! Толькі нейкая вядомая фігня. Ні слова пра тое, што я павінен рабіць!» — эмацыйна згадвае ў размове з «УП» адзін з уплывовых дэпутатаў ад «Слугі народа».
Як у кепскіх галівудскіх фільмах, дзе ў крытычны момант надворʼе абавязкова псуецца, у першы дзень уварвання цяпло і сонца ў адно імгненне змянілася дробным халодным дажджом. Ён завіс у паветры над шматтысячнымі заторамі, якія імгненна перакрылі выезды са сталіцы ва ўсіх кірунках.
Пасля 5-й раніцы прэзідэнт выйшаў з ліфта на чацвёртым паверсе свайго кабінета. Зяленскі першым прыйшоў у ОПУ. Нядоўга ён заставаўся адзін — на Банкавую адзін за адным дабраліся члены РНБА.
«Усё адбылося імгненна. Усе прыехалі, была кароткая справаздача, і дакумент адразу панеслі на подпіс у парламент», — нагадаў у размове з «УП» міністр абароны Рэзнікаў.
«У нас усё было падрыхтавана, усё было надрукавана — розныя пакеты дакументаў па розных сцэнарыях. Мы толькі атрымалі подпіс прэзідэнта, і рэгіструем. Мы да ўсяго рыхтаваліся, але нікому не маглі пра гэта сказаць, нават родным», — дадае Данілаў.
Дэпутат Вадзім Навінскі прачнуўся ад выбухаў у сваім доме пад Кіевам. Ён набраў мітрапаліта кіеўскага Ануфрыя, а за ім — патрыярха маскоўскага Кірыла.
«Найсвяцейшы, вайна пачалася!» — сказаў усхваляваны дэпутат.
«Не можа быць», — не паверыў патрыярх Кірыл.
«Ну як не можа, калі ў мяне ад выбухаў вокны трасуцца», — настойваў Навінскі. Патрыярх паабяцаў разабрацца, хоць усё і так было відавочна.
Ва ўрадавым квартале вайскоўцы і добраахвотнікі пачалі ўзводзіць першыя барыкады. У спальных раёнах Кіева панаваў хаос: напалоханыя людзі стаялі ў доўгіх чэргах да банкаматаў, на запраўках, перад прадуктовымі крамамі і аптэкамі.
Каля 6:40 раніцы ў кабінеце Зяленскага былі міністр унутраных спраў Манастырскі, сакратар РНБА Данілаў і спічрайтар Касцюк.
Прэзідэнт стаяў пасярод залы. Ён дастаў свой iPhone, набраў патрэбны нумар і паставіў яго на гучны выклік.
З іншага боку трубкі прагучаў голас прэмʼер-міністра Вялікабрытаніі Борыса Джонсана. У Лондане было 4:40 раніцы, але брытанскі прэмʼер энергічна пераконваў Зяленскага ў поўнай падтрымцы ўкраінскага народа.
«Будзем змагацца. Борыс, мы здавацца не збіраемся», — крычаў у трубку Зяленскі, падбіраючы словы па-ангельску.
«З моманту першага візіту Джонсана ў Кіеў паміж ім і прэзідэнтам склаліся блізкія адносіны. Вось чаму яны могуць дазволіць сабе набіраць мабільныя тэлефоны адзін аднаго, калі тое не складае таямніцы. Няма часу на дыпламатыю 16-га стагоддзя, калі на вас нападае Расія», — амбасадар Украіны ў Лондане Вадзім Прыстайка тлумачыць характар адносін паміж двума лідарамі.
Пазней сувязь прэзідэнта перайшла на спецыяльнае абароненае злучэнне. Першая размова Зяленскага па такім канале адбылася з прэзідэнтам ЗША Джо Байдэнам.
«Усё адбылося адразу і адначасова. Ішла ўнутраная нарада, мы перайшлі ў іншы пакой — міжнародная абстаноўка, тут жа нейкі міжнародны званок, прыехалі сілавікі — селектар. Памятаю, у нейкі момант там была невялікая паўза, і прэзідэнт зірнуў на нас і сказаў: «Што яшчэ зрабіць? Ідэі?». І ўсё зрушылася з месца», — успамінае раніцу 24 лютага намеснік кіраўніка ОПУ Андрэй Сыбіга.
* * *
У тую раніцу дэпутаты Вярхоўнай Рады спрабавалі дабрацца да ўрадавага квартала з розных куткоў і берагоў горада.
Літаральна напярэдадні апарат Вярхоўнай Рады даў даручэнне кіраўнікам фракцый аб тым, што ў выпадку ваенных дзеянняў народныя абраннікі павінны прыйсці на свае месцы ў парламенцкіх камісіях.
У сувязі з пагрозай ракетнага абстрэлу ўрадавага квартала кіраўніцтва Рады разглядала магчымасць правядзення выязнога пасяджэння.
Месцам для яго быў абраны Музей гісторыі Украіны ў Другой сусветнай вайне, дзе пад манументам Радзімы-маці ёсць вялікая зала, якая можа змясціць 400+ дэпутатаў.
Бліжэй да 7-й раніцы дэпутатам пачалі прыходзіць паведамленні ў WhatsApp пра тое, што там збіраюцца.
«Мы прыехалі з калегамі пад Радзіму-маці. Там ужо стаяць люксавыя аўто, а каля іх «слугі народа» з валізкамі. Пытаем іх: «А навошта вам сумкі»? Яны кажуць: «Нам сказалі, што эвакуацыя будзе». Гэта, напэўна, адзіны раз, калі я ў той дзень смяяўся. Гэта ж было відавочна, што ніхто нікога эвакуяваць не будзе», — смеючыся, успамінае адзін з суразмоўцаў з фракцыі «Голас».
Пакуль дэпутаты дабіраліся да музея Другой сусветнай, кіраўніцтва парламента зноў змяніла план. За нейкія паўгадзіны кіраўнікі фракцый ужо прасілі нардэпаў вяртацца на пасяджэнне ў Раду.
Калі б на відэа пасяджэння Рады было нейкае іншае памяшканне, а не зала паседжанняў, гэта магло б стаць ідэальным матэрыялам для расійскай прапаганды на тэму «украінская ўлада ўжо збегла са сталіцы».
Бліжэй да 8-й раніцы ў зале Рады пачалі збірацца нардэпы — не ў шыкоўных сукенках і дарагіх касцюмах, а ў спартыўным адзенні, заспаныя і без макіяжу, і не з сумкамі Prada, Gucci або Chanel, а з трывожнымі валізкамі на выпадак непрадбачаных абставінаў.
Праз некаторы час у прэзідыуме зʼявіўся Руслан Стэфанчук. Ён толькі што прыехаў з ОПУ і паведаміў, што разглядаюцца толькі ўказы прэзідэнта аб ваенным становішчы і ўсеагульнай мабілізацыі.
У адрозненне ад надзвычайнага становішча, якое заняло ў Рады ўвесь дзень, за ваеннае становішча прагаласавалі за лічаныя хвіліны.
Пасля галасавання да Стэфанчука падышлі кіраўнікі фракцый і груп — падзеі патрабавалі неадкладнай сустрэчы з прэзідэнтам.
Лідар прэзідэнцкай фракцыі Давід Арахамія адразу заявіў, што гэта нерэальна, але паддаўся на ўгаворы і ўсё ж напісаў прэзідэнту. А той адказаў, што чакае ўсіх кіраўнікоў фракцый.
Каля 9 раніцы прадстаўнікі парламента накіраваліся на Банкавую.
«Мяне яшчэ ніколі так не правяралі, даследавалі ледзь не да ніжняй бялізны», — так успамінае ў размове з «УП» спробу трапіць у Офіс адзін з удзельнікаў той дэлегацыі.
Пакуль прадстаўнікоў Рады запрашалі ў ОПУ ў сітуацыйны пакой з вялікімі экранамі, супрацоўнікі дзяржбяспекі насілі мяшкі з пяском, засыпалі ім вокны і будавалі агнявыя кропкі.
У прэс-цэнтры на першым паверсе ОПУ тым часам сумавала некалькі журналістаў і галівудскі акцёр Шон Пэн, на якога мала хто звяртаў увагу. Па збегу абставін акцёр апынуўся ў Кіеве на здымках дакументальнага фільма пра Украіну, нават не падазраючы, што пачнецца поўнамаштабная вайна.
Часам насустрач журналістам спускаліся Міхаіл Падаляк і Аляксей Арастовіч. Апошні гучна спытаў у трубку: «Даражэнькая, ты ўжо даехала да Чарнавіцкай вобласці?»
У той час сакратар РНБА Данілаў вёў першы селектар з кіраўнікамі дзяржадміністрацый і сілавікамі.
«Эй, а дзе Херсон? Можа хто-небудзь з Херсонам звязацца? Блін! Можа хто-небудзь з Херсона падключыцца?» — раздражнёна крычаў сакратар РНБА ў пустое акенца на экране, дзе было напісана «Херсонская АДА».
Прыкладна праз паўгадзіны Зяленскі зʼявіўся ў пакоі з Ермаком і Шмыгалём. Прэзідэнт павітаўся прысутнымі за руку, выглядаючы не столькі стомленым, колькі раззлаваным. Кіраўнік ведамства і прэмʼер-міністр выглядалі больш разгубленымі. За ўсю сустрэчу ні Ярмак, ні Шмыгаль не прамовілі ні слова.
«Калегі, цяпер мы павінны сканцэнтравацца на супрацоўніцтве. Наша з вамі задача — захаваць легітымнасць улады», — пачаў размову Зяленскі.
Тады ён прапанаваў старшыні Рады пераехаць на захад краіны, каб захаваць уладу.
Разумкоў і Парашэнка выступілі катэгарычна супраць гэтай прапановы.
«Гэта стане вядома, і расіяне пачнуць раскручваць гісторыю, што кіраўніцтва краіны збегла — гэтага нельга дапусціць», — запэўніў былы спікер Разумкоў.
Нарэшце прыйшлі да кампрамісу — дамовіліся, што Стэфанчук застанецца ў Кіеве, затое першага віцэ-спікера Карніенку адправяць у адну з суседніх абласцей, а віцэ-спікерка Кандрацюк паедзе на Заходнюю Украіну. У выпадку гібелі старэйшага кіраўніка, малодшы павінен быў браць паўнамоцтвы на сябе.
Раптам, недзе на 30-й хвіліне пасяджэння, у сітуацыйны пакой ледзь не ўбег начальнік прэзідэнцкай аховы. Спецслужбы паведамілі, што на Пячэрску, у некалькіх кварталах ад ОП, ужо працуюць варожыя ДРГ. Акрамя таго, сказаў начальнік службы бяспекі, існуе вялікая пагроза ракетнага ўдару па Адміністрацыі прэзідэнта.
У памяшканні нечакана зʼявіліся ўзброеныя да зубоў ахоўнікі, якія ледзь не пад руку вывелі прэзідэнта з нарады ў «бяспечнае месца».
Такім чынам Зяленскі ўпершыню апынуўся ў бункеры, з якога будзе кіраваць краінай бліжэйшыя некалькі тыдняў.
Дэпутатаў, а таксама шматлікіх журналістаў, якіх выклікалі ў ОП, папрасілі неадкладна пакінуць памяшканне і хутчэй сысці з урадавага квартала.
Пасля народныя выбраннікі атрымалі ад кіраўнікоў фракцый паведамленне: «У Галоўным упраўленні паліцыі на Уладзімірскай даюць зброю».
На працягу дня дэпутатам, якія не збеглі з Кіева, паліцэйскія выдавалі аўтаматы і пісталеты, правяраючы пашпарт і дэпутацкае пасведчанне. Вельмі хутка пісталеты пачалі заканчвацца, і іх вырашылі выдаваць толькі жанчынам-дэпутатам.
У адной з дэпутацкіх чэргаў па зброю хтосьці раптам спытаў паліцэйскага, які адказваў за выдачу, для чаго дэпутаткам даюць пісталеты? Стомлены мужчына шматзначна выдыхнуў і ціха вымавіў: «Прыйдзе час, і вы зразумееце». «Вы маеце на ўвазе, што нам давядзецца застрэліцца?» — спрабавалі пажартаваць дэпутаты.
* * *
Каля 11 гадзін раніцы Дзяніс Шмыгаль сабраў членаў свайго ўрада на селектарную нараду па абароненай відэасувязі.
Прэмʼер-міністр прыйшоў з гатовым рашэннем: каб захаваць кіруемасць краінай, кабінет міністраў падзеляць на дзве часткі.
Спачатку ён агучыў спіс тых, хто павінен застацца ў Кіеве: міністры ўнутраных спраў, аховы здароўя, інфраструктуры, энергетыкі і абароны.
Іншая, большая частка ўрада павінна была ў той жа дзень выехаць спецыяльным цягніком у адзін з адносна бяспечных заходніх рэгіёнаў краіны. «Вы — асноўная каманда, у вас будзе кворум для прыняцця рашэнняў», — сказаў прэмʼер у камеру спецсувязі.
Віцэ-прэмʼер, міністр па рэінтэграцыі часова акупаваных тэрыторый Ірына Верашчук раптоўна перапыніла прэмʼер-міністра.
«Я нікуды не паеду. Што мне там рабіць?» — выпаліла Верашчук.
«Гэта рашэнне прэзідэнта», — спакойным тонам паспрабаваў апеляваць Шмыгаль.
«Тады я пагавару з прэзідэнтам», — яшчэ больш эмацыйна адрэзала віцэ-прэмʼерка і ўсё-ткі засталася ў сталіцы.
Каб вывезці дзяржаўных чыноўнікаў, іх семʼі і дакументы, дамовіліся аб выдзяленні адразу двух асобных цягнікоў.
Першы адправіўся з Цэнтральнага вакзала ў 14:00, другі — у 16:00.
* * *
Эвакуацыйны ўрадавы цягнік усё ніяк не адпраўляўся. Шумныя ўстрывожаныя чыноўнікі і работнікі міністэрстваў ужо паспелі перабрацца з халоднага перона ў цёплыя вагоны, але цягнік усё не рушыў.
Чарнышоў раз за разам набіраў Кубракова: «Саша, ну шо там? Калі ён ужо зʼедзе?»
«Ды тут такі бардак! Я стараюся! Зараз усё зробім», — адказваў Кубракоў і набіраў чарговага чыноўніка, каб у рэшце рэшт вывезці ўрад са сталіцы, на якую вораг наступаў з двух бакоў.
Куды ехаў гэты цягнік? Для канспірацыі міністр Чарнышоў праінфармаваў адразу некалькі старшыняў заходніх рэгіёнаў, што да іх едзе на эвакуацыю Кабмін. Пакуль усе рыхтуюцца, ніхто не ведае, куды менавіта паедзе ўрад.
Не ведала, куды едзе цягнік, не толькі большая частка яго пасажыраў, акрамя міністраў, але і машыністы. Ім адкрывалі маршрут кароткімі перагонамі, папросту гаворачы, што «цяпер — на такую станцыю».
Чарнышоў па ходу дадаў нейкія павароты на маршруце, каб іх дакладна ніхто не адсачыў. Нарэшце першы цягнік так доўга віхляў, што яго паспеў дагнаць другі эвакуацыйны цягнік, і яны разам даехалі да станцыі Івана-Франкоўск.
І, мабыць, не можа быць лепшай метафары ўкраінскай дзяржавы раніцай 24 лютага, чым хуткі перапоўнены цягнік, які едзе на захад. Цягнік, у якім ёсць толькі адзін ахоўнік з пісталетам, і машыніст не ведае не тое што, ці даедзе ён, але нават назвы канцавой станцыі.
