Ігар Марзалюк (у прэзідыуме) і яго апанент Генадзь Сагановіч (на фота справа) падчас канферэнцыі.
Увогуле, гэтымі днямі ў Мінску адначасова адбываюцца дзве знакавыя гістарычныя канферэнцыі. Большая па колькасці ўдзельнікаў канферэнцыя «Вялікае Княства Літоўскае: палітыка, эканоміка, культура» у Нацыянальнай акадэміі навук і меншая па колькасці даследчыкаў, але не менш маштабная — «Старажытная Русь пасля Старажытнай Русі: дыскурс усходнеславянскага (не)адзінства», якая адкрылася 4 лістапада. Яна бліскуча арганізаваная кафедрай гістарычнай спадчыны Рэспубліканскага інстытута вышэйшай школы (РІВШ) у партнёрстве з Германскім гістарычным інстытутам Масквы.
Асноўныя пасяджэнні пройдуць 5-6 лістапада.
Прадметы канферэнцый перасякаюцца, але не супадаюць. Форум, арганізаваны РІВШ, прапануе па-новаму паглядзець на тэрыторыі, якія да ХІІІ стагоддзя называліся Руссю, і абмеркаваць «феномен Старажытнай Русі пасля Старажытнай Русі».
Даследчыкі з Беларусі, Германіі, Польшчы, Расіі, Украіны расстаўляюць акцэнты ў даследаваннях адпаведна сваёй нацыянальнай гістарыяграфіі. Для прасоўвання навукі важна выслухаць адно аднаго, а таксама распрацаваць праблемы, якія знаходзяцца на сутыку нацыянальных гістарыяграфій.
Дыялогу спрыяе і адсутнасць падзелу на секцыі — усе могуць чуць усіх, дыскутаваць.
Такая арганізацыя абмяжоўвае колькасць удзельнікаў, але дае магчымасць ацаніць маштабы даследаванняў і пабачыць цэласны гістарычны культурны ландшафт. Як зазначыў арганізатар і галоўны рухавік канферэнцыі Аляксей Мартынюк, часта на канферэнцыях пасля пленарнага паседжання нас разводзяць па секцыях: беларускіх гісторыкаў — у секцыю па гісторыі ВКЛ, расійскіх — у секцыю па гісторыі Масковіі, Пскова, Ноўгарада, украінскіх — у секцыю гісторыі Галіцка-Валынскага княства. «Мы бяром свае партфелі і ідзём слухаць,» — зазначыў гісторык, - «што пазбаўляе нас магчымасці бачыць адзіную, суцэльную карціну».
Даклады, у асноўным, прысвечаныя засваенню і асэнсаванню спадчыны Русі ІХ-ХІІІ стагоддзяў жыхарамі Рэчы Паспалітай і Расіі ў XIV-XVII стагоддзях, а таксама пытанню гістарычнай памяці, звязаных з Руссю гістарычных міфаў падчас выбудоўвання протанацыянальнай ідэнтычнасці жыхароў Усходняй Еўропы.
Рэктар РІВШ у вітальным слове зазначыў, што «ўсе мы ўнукі аднаго дзеда». Ніхто з удзельнікаў канферэнцыі гэты тэзіс не аспрэчваў, але кожны даклад паказваў, наколькі рознілася засваенне супольнай спадчыны ў кожнай з краін, што ўзніклі на «рускіх» землях, і як насельніцтва кожнай з іх выкарыстоўвала гістарычную памяць у сваіх мэтах.
Адно з пытанняў, узнятых на канферэнцыі, — што гісторыкам рабіць з шматсэнсоўнасцю тэрміна «рускі».
«З якім войскам Вітаўт удзельнічаў у бітве на Ворскле — з рускім, русінскім, літоўскім, літвінскім, усходнеславянскім, войскам ВКЛ, старабеларускім ці стараўкраінскім — або проста з беларускім ці ўкраінскім — знойдуцца гісторыкі, якія і так будуць казаць», — зазначыў Аляксей Мартынюк.
Гісторык прапануе выкарыстоўваць тэрмін «Рутэнія» для постстаражытнарускіх, дамадэрных рэалій на ўсходнееўрапейскіх тэрыторыях.
Праўда, ён ужываўся адно замежнымі аўтарамі, а жыхары гэтых земляў называлі сябе па-рознаму, але большасць сучаснай гістарычнай тэрміналогіі — штучна прыдуманая навукоўцамі. Магчыма, і «Рутэнія» прыжывецца ў навуцы.
Вітальнае слова на адкрыцці канферэнцыі прамаўляў Нікалаус Катцар, дырэктар Германскага гістарычнага інстытута ў Маскве, аднаго з дзесяці даследчых інстытутаў пры фондзе Макса Вэбера. Ён адзначыў невысокую цікавасць у Еўропе да краін і народаў, што развіваліся паралельна заходнееўрапейскаму Сярэднявеччу.
Сенатар Ігар Марзалюк прызнаўся, што апошнім часам часта чуе абвінавачванні ў нацыяналізме і ў разбурэнні агульнарускага адзінства.
У яго дакладзе прагучала больш пытанняў, чым адказаў. Як падлічыць, колькі сярод насельніцтва было носьбітаў той ці іншай ідэнтычнасці? Наколькі можна распаўсюджваць ідэнтычнасць аўтара адной крыніцы на розныя групы і саслоўі?
На думку гісторыка, вытокі дзяржаўнасці для продкаў сучасных беларусаў у XVI стагоддзі адназначна звязваліся з Кіеўскай Руссю, русінскую ідэнтычнасць вызначала этнічная самасвядомасць жыхароў беларускіх земляў.
Раней за ХІХ стагоддзе мы не знаходзім вызначэння ліцвінаў як продкаў жыхароў гэтай зямлі, кажа Марзалюк. «Аднак быць русінам — не значыць быць прыхільнікам рускага адзінства». Марзалюк некалькі разоў прыводзіў красамоўны прыклад: у час Лівонскай вайны магілёўскія месцічы ладзілі вылазкі на Смаленшчыну, бралі ў палон і прадавалі маскавітаў за 3-5 коп грошай літоўскіх. Пры канцы выступу гісторык зазначыў, што протанацыянальная ідэнтычнасць беларусаў упершыню праявілася ў працах віленскай прафесуры першай траціны ХІХ ст. і ў працах заходнерусістаў:
«Каяловіча мы кепска чытаем. Яго канцэпцыя генезісу ВКЛ — тая ж канцэпцыя Краўцэвіча, толькі на рускай мове».
Ён выказаў спадзяванне, што некалі з’явіцца даследаванне школьных падручнікаў беларусаў ХІХ стагоддзя — без аналізу іх зместу, лічыць Марзалюк, мы не зразумеем працэсы фарміравання беларускай нацыі.
Важны этап канферэнцыі — прэзентацыя праекта комплекснага міждысцыплінарнага навуковага даследавання працэсаў зараджэння протанацыянальных ідэнтычнасцяў ва Усходняй Еўропе. Праект прадстаўляў Андрэй Даронін — спецыяліст па праблеме германскага Рэнесансу. Ён зазначыў, што
нацыя як такая — прадукт Рэнесансу, калі ўпершыню быў уведзены падзел гісторыі на эпохі і парушылася агульная гісторыя «ад Адама». На месца адзінага хрысціянскага еўрапейскага дрэва прыйшоў цэлы сад, і кожнае дрэва ў ім пачало шукаць свае карані і знаходзіць у гісторыі і гістарычнай памяці пераемнасць.
Ці былі аналагічныя працэсы характэрныя для ўсходнеславянскіх земляў? Удзельнікі праекта імкнуцца адказаць на пытанне, ці магчыма казаць пра пачаткі мадэрнай нацыі ва ўсходніх славян у XVI— сярэдзіне XVIII стагоддзяў і пра складанне самастойных раннемадэрных нацыянальных міфалогій. А калі так, то які ў гэтым працэсе быў уплыў заходніх ідэй і мадэляў.
Апошні пленарны выступ быў прысвечаны запазычанням з Бібліі ў адзінай пісьмовай крыніцы па гісторыі Старажытнай Русі — Аповесці мінулых часоў. Дакладчык — Аляксандр Філюшкін, доктар навук з Пецярбургскага ўніверсітэта, аўтар фундаментальных даследаванняў пра жыццё Андрэя Курбскага, Івана Грознага, Лівонскую вайну і новых канцэпцый па гісторыі XVI стагоддзя.
Спадар Філюшкін зазначыў, што паколькі пісьмовасць у славян з’явілася досыць позна, а век гістарычнай памяці — не больш за 80 гадоў, летапісцы вымушаныя былі пісаць гісторыю па даступных ім узорах. Такім узорам была біблейская традыцыя.
Так, летапісец пералічваў славянскія плямёны па аналогіі з каленамі Ізраілевымі, зазначаў, што пісьмовасць славянам даў Святы Дух.
Каб стаць выбраным народам, засталося здабыць зямлю абяцаную — выгнаць і перамагчы няверных. Канцэпцыя Аповесці мінулых часоў мела рэлігійную накіраванасць, зазначыў Філюшкін. Цікава, што асновай для Аповесці паслужыў Стары Запавет: гістарычная канцэпцыя Новага Запавету адмаўляе этнічны складнік.
У XVI стагоддзі Русь у летапісах Масковіі і Вялікага Княства Літоўскага ўспрымаецца як выток і пачатак дзяржаўнай гісторыі, «рускае» мінулае запатрабаванае дынастычнай і генеалагічнай міфалогіяй, аднак ужо ў той час Масква і ВКЛ успрымаюць адно аднаго як чужакоў: «У крыніцах адзінства не зафіксавана. І ў той час братамі мы не былі, перафразоўваючы вядомы твор», — адзначыў Філюшкін.
У наступныя дні маем яшчэ магчымасць паслухаць мноства цікавых дакладаў і легендарных даследчыкаў. Канферэнцыя адбываецца па адрасе: Мінск, вул. Маскоўская, д. 15, аўд. 323. Праграма канферэнцыі тут.
