25 мая споўнілася б 75 гадоў паэту Міколу Купрэеву. Піша Анатоль Сідарэвіч.
З якога боку падступіць?
Вазьму тэму «Паэты маёй стараны».
Для тэмы гэтае павінны быць нейкія абмежаванні ў прасторы. Ганцавіцкі раён? Чаму б і не? Ладны кавалак Случчыны, цэлая Круговіцкая воласць. І кавалак Піншчыны — Хатыніцкая воласць. Ды яшчэ кусочак Дабраслаўскае воласці. А раз Дабраслаўская воласць, значыць, і Сташаны.
Калі ўжо Сташаны, дык не Малкавічы. Калі зірнем на мапу Ганцавіцкага раёна, убачым, што самы паўднёвы пункт Ганцавіцкага раёна, калі не лічыць майго Задуб’я, — Малкавічы, але яны павінны саступіць званне самага паўднёвага пункта маёй стараны Сташанам, хоць ёсць спакуса дабрацца да Ясельды і паплысці па ёй, зазірнуць у Парэчча, Велясніцу і Рудку — вёскі незабыўнае Жэні Янішчыц, ды ўсё ж абмяжуемся Сташанамі («сто шан для Сташан»).
Раз ужо Сташаны наш паўднёвы крайні пункт, паўночным абярэм Востраў. (Ведама, яно спакусліва праз Машукоўскі лес выбрацца з Палесся да палевікоў і далучыць да нашай стараны вёску Леаніда Галубовіча). А самы ўсходні (ці паўночна-усходні) пункт — вёска Чудзін.
Такім чынам, Чудзін, Сташаны і Востраў — крайнія пункты маёй паэтычнай стараны. І Малкавічы не забудзем.
Пакуль жывыя сведкі, трэба было б пісаць біяграфію аднаго з паэтаў маёй стараны — Міколы Купрэева.Вось для мяне пытанне: дзе ён раней працаваў — у Сташанах, Малкавічах ці ў Чудзіне. Калі працаваў? Ды мы такія — часта біяграфіі пішам, калі і сведкі ўжо сышлі ў нябыт.
У 1980-х, калі рабілі Энцыклапедыю літаратуры і мастацтва Беларусі, артыкул пра Міколу Купрэева прадугледжаны не быў. Як і пра Алеся Наўроцкага.Мала храналагічнай канкрэтыкі і на багатым ганцавіцкім краязнаўчым сайце (учора на ім распачаўся тыдзень Міколы Купрэева).
Хто возьмецца пісаць дэталізаваную біяграфію паэта? Не ведаю. Тут жа падзялюся назіраннем.
Дзе б ні працаваў Мікола Купрэеў у маёй старане, там (ці адтуль) меўся яшчэ хоць бы адзін паэт.Каб не казаць доўга пра Чудзін, кожнаму параю пачытаць казкі палешукоў у запісах Сержпутоўскага. Колькі там паэзіі! А калі браць наш ужо час,
у Чудзіне нарадзіўся і ў Чудзінскай школе, дзе працаваў Мікола Купрэеў, вучыўся паэт Алесь Каско. На хутары Запрапасць пад Малкавічамі нарадзіўся, а ў Малкавіцкай школе, дзе працаваў Мікола Купрэеў, вучыўся паэт Іван Лагвіновіч. У Сташанах, дзе працаваў Мікола Купрэеў, нарадзіўся і вучыўся паэт Анатоль Шушко. Ёсць у Міколы Купрэева верш, прысвечаны жыхарам Вострава, і верш памяці самага знакамітага «астравіцяніна» — паэта Міхася Рудкоўскага.
Пішучы пра Міколу Купрэева, не магу не згадаць яшчэ двух паэтаў, надзеленых, як і ён, талентам празаіка.
Не магу не згадаць Міхася Стральцова і Алеся Наўроцкага. З імі Міколу Купрэева яднае не толькі месца нараджэння (Усходняя Беларусь), але й год нараджэння — 1937.
Так здарылася, што
яны, народжаныя ў год Вялікага тэрору, былі ў шэрагу разбуральнікаў сацыялістычнага рэалізму ў нашай літаратуры. Міхась Стральцоў — праз вернасць класічным запаветам і канонам, Алесь Нароўцкі — праз адсутнасць тутэйшай літаратурнай вывучкі і няўпісанасць у тутэйшую паэтычную «школу», Мікола Купрэеў — праз ледзь не дэманстрацыйнае выяўленне свайго Я, праз выклік таталізуючаму калектывізму.
Нехта з біёграфаў, гісторыкаў літаратуры, пішучы пра агульнае і індывідуальнае ў творчасці трох пісьменнікаў 1937 года нараджэння, напіша пра іх драматычны лёс, неўладкаванасць, апрычонасць. І пра тое, што
іх жыццёвая драма спалучалася (а ў выпадку Алеся Наўроцкага і спалучаецца), як ні парадаксальна, з прыжыццёвым прызнаннем іх таленту.
Тут я пераходжу да тэмы ўспрыняцця творчасці Міколы Купрэева крытыкай, калегамі. Будучаму біёграфу нельга будзе абысці і пытанне пра тое, як яна, крытыка, уздейнічала на творчасць, на асобу пісьменніка.
У тыя 60-я грэх было жаліцца на адустнасць увагі да дэбютантаў. Першы зборнік Міколы Купрэева не быў выключэннем. Свае рэцэнізіі Сцяпан Гаўрусёў, Уладзімір Гніламёдаў, Хведар Жычка, Аляксей Майсейчык і Валянцін Тарас змясцілі ў «Чырвонай змене», маскоўскім часопісе «Дружба народов», часопісе «Полымя», брэсцкай абласной газеце «Заря» і часопісе «Маладосць». Ведама, было б цікава супаставіць тагачасныя ацэнкі паасобных вершаў паэта з тым, што на пачатку ХХІ стагоддзя было выбрана для анталогіі «Я хацеў вам сказаць...», якая выйшла ў серыі «Беларуская паэзія ХХ стагоддзя», але абавязкова трэба адзначыць, што водгукі на першую кнігу былі прыхільныя зычлівыя. Хіба што дысанансам прагучала слова Уладзіміра Варно (хто памятае такога аўтара?) у газеце «Літаратура і мастацтва». Дый тую рэцэнзію, па-мойму, нельга аднесці да разраду аглабельнай крытыкі. Ці я не маю рацыі?
І ўсе ж, пытанне:
чаму, нягледзячы на прыхільнае ўпрыняцце яго першага зборніка амаль усімі рэцэнзентамі, чаму, нягледзячы на зычлівае стаўленне да яго і Янкі Брыля, і Уладзіміра Калесніка, і іншых літаратараў старэйшага пакалення, чаму, нягледзячы на добрую чытацкую рэцэпцыю, Мікола Купрэеў на доўгі час застаўся на маргінэсе літаратурнага жыцця?Ён не быў, як Алесь Наўроцкі, дысідэнтам. Нават наадварот: у нечым ён быў звычайны савецкі чалавек. Але ж нешта замінала яму ўпісацца, як Міхасю Рудкоўскаму ці Міхасю Стральцову, у берасцейскае ці ў менскае літаратурныя колы, нешта ж не давала яму выйсці са статусу сельскага настаўніка і супрацоўніка райгазеты. Гэта даволі складаная даследчыцкая тэма.
У кожнага пісьменніка ёсць калі не адаратары, дык сябры. Яны, сябры, дапамаглі ў свой час вярнуцца ў літаратурнае рэчышча Міхасю Стральцову, які пад канец свайго кароткага жыцця ўразіў нас зборнікам-шэдэўрам «Мой свеце ясны». Васіль Сёмуха, якому (як рэдактару) перапала ад аднаго крытыка за першы зборнік Алеся Наўроцкага, у 1990-м узяўся рэдагаваць яго трэці зборнік — «Пакаленні і папялішчы». І гэта было вяртаннем Алеся Піліпавіча ў літаратуру. (Адзнака часу: я не знайшоў ніводнае рэцэнзіі гэтае кнігі, як, зрэшты, і другое кнігі вершаў Міколы Купрэева «Правінцыйныя фантазіі», што выйшла ў 1995 годзе.)
Літаратурнаму «рэнесансу» Міколы Купрэева паспрыяла ўвага да яго Леаніда Галубовіча, які з уласнага досведу ведаў, што за бяда напаткала чалавека.Сам пазбыўшыся бяды, ён спагадаў чалавеку, які не знайшоў сілы волі пазбыцца яе і цярпеў праз гэта ад хваробаў. І прыйшоў яму на дапамогу. У тым, што ў друку 1990-х гадоў з’явіліся творы Міколы Купрэева, што выйшлі ягоныя кнігі паэзіі («Правінцыйныя фантазіі») і прозы («Палеская элегія»), а таксама ў тым, што пасмяротна ягоныя вершы апублікаваныя ў зборніку «Я хацеў вам сказаць...», — немалая заслуга Леаніда Галубовіча (вось чаму мне захацелася бачыць яго ў маёй паэтычнай старане).
Былі ў Міколы Сямёнавіча і іншыя спрыяльнікі, якія не махнулі на яго рукою, не адцураліся яго. І пра гэта, спадзяюся, з належнай увагай і тактоўнасцю напіша будучы гісторык літаратуры,якога зацікавяць лёсы паэтаў маёй стараны і пісьменнікаў, якія нарадзіліся ў 1937-м.
25 мая 2012 г.
в. Задуб’е Ганцавіцкага раёна
* * *
Мікола Купрэеў нарадзіўся ў вёсцы Ямнае (цяпер Рагачоўскі раён Гомельскай вобласці) ў сям’і настаўніка. У 1943 нацысты арыштавалі яго бацьку і забілі маці. У 1947 Мікола з бацькам пераехалі на Берасцейшчыну, у вёску Пескі Бярозаўскага раёну, а ў 1953 — у вёску Міхнавічы Івацэвіцкага раёну. Выхоўваўся мачыхай.
Скончыў Івацэвіцкую сярэднюю школу (1957), факультэт беларускай і расейскай мовы і літаратуры Брэсцкага педінстытута (1962).
Працаваў у Чудзінскай і Малкавіцкай сярэдніх школах Ганцавіцкага раёна, у школах Івацэвіцкага і Ляхавіцкага раёнаў, у рэдакцыі ляхавіцкай раённай газэты «Будаўнік камунізму». У 1988 пераехаў у вёску Папялёва Пружанскага раёна, выкладаў у базавай школе гісторыю. Тут выйшаў на пенсію з прычыны хваробы.
Сябра Саюза беларускіх пісьменьнікаў (1994). У 1996 зборнік вершаў «Правінцыйныя фантазіі» быў вылучаны на атрыманне Дзяржаўнае прэміі імя Янкі Купалы і адзінагалосна падтрыманы на галасаванні. Аднак у самы апошні момант перамога Міколы Купрэева была скасаваная за іранічную згадку Лукашэнкі ў вершы «Сустрэча з К. Крапівой у 1993 годзе». Замест гэтага паэт атрымаў прэмію Саюза пісьменьнікаў імя Аркадзя Куляшова і аднапакаёвую кватэру ў Пружанах.
Пасля выдання аповесцяў «Дзіцячыя гульні пасьля вайны» (1995) і «На вуліцы Карла Маркса з паэтам» (1997), якія вызначаліся надзвычайнай шчырасьцю ў адносінах да сябе і сваіх родных, бацька адмаўляўся пускаць Міколу ў родную хату падчас ягоных візітаў на радзіму. Мікола Купрэеў вымушаны быў ночыць у кацельнях, дзе працаваў яго школьны сябра.
Апошнія гады жыцця правёў у Пружанах. Памёр у доме састарэлых у пасёлку Лясны Баранавіцкага раёна. Пахаваны ў Міхнавічах (перадмесце Івацэвічаў). На ягоным надмагіллі выбітыя словы з верша «О, я многа хацеў вам сказаць…».
Паводле "Вікіпэдыі"
Вершы Міколы Купрэева
Закляцце
З трыбуны сышлі,
на руках мне разбілі ланцуг,
на нагах – кайданы
і замок знялі з вуснаў.
Сказалі:
“Ідзі з плугам у поле сваё,
з касой – у свой луг.
Спявай і крычы
што хочаш
на мове сваёй беларускай”.
Зноў на трыбуны ўзышлі.
А самі ж
рукі мае адвучылі араць і касіць,
ногі – шырока і вольна хадзіць гасцінцам,
звязалі свабоду па-свойму думаць і жыць
і роднае слова казаць,
і маліцца-хрысціцца.
Прашу:
зноў на рукі ланцуг падаць,
вусны замкнуць і ногі скаваць кандаламі,
зацягнуць на Незалежнасці пляц –
пасадзіць там
пад тымі нагамі.
Cтану каменны й халодны, як ён.
Будзеце тут святкаваць свае святы –
чорны ў яго не кідайце праклён,
у выраджэнні сваім
я быў сам вінаваты.
З гісторыі Падняпроўя
У траве начной ля Рагачова
радзіміцкія дзеўкі так крычалі.
На зямлі Міколы Сурначова
іх красу жаўнеры ў гразь тапталі.
Радзімічы іх чулі ў Рагачове,
і габрэі рагачоўскія іх чулі,
і цыганы кудлатыя ў Збарове,
што ля Дняпра на вогнішчах начуюць.
Як ноч пайшла сваёй дарогай
і на Юдзею памаліліся габрэі,
у Турскім лесе лёг Іван Купрэеў,
і піў віно з турынага ён рога.
А дзеўкі недзе плакалі, крычалі,
Варшаве ж і Маскве было ўсё роўна.
Расейска-польскія жаўнеры іх тапталі —
пасля ўжо й продку твар здзяўблі вароны.
Жанчына
Вачамі пазвала пад дрэва густое,
абняла, цалавала,
пайшла з-пад дрэва на свой падворак,
паклікала пеўня, а куры за ім,
сыпанула ім проса з падолу,
які трымала высока ў руцэ,
агаліўшы белыя ногі,
знайшла ў крапіве пад сцяною
маленькую ластаўку,
пасадзіла назад у гняздо,
зноў пад дрэва прыйшла,
пацалавала;
смеючыся, парвала на шыі каралі,
кінула ўверх —
расцвілі ў небе зоркі,
адштурхнула, шапнула: "Ідзі".
* * *
Выйшла з балота
ў вянку з журавінаў чырвоных
і белых туманаў.
Выйшла з лесу
ў вянку з багульніку горкага,
ядлоўцу калючага.
І сама пацягнула сябе за косы
зноў у лес і балота —
беларуская наша свабода.
Паводле "Дзеяслова"
Каментары