Вынікі 90-х: тэоляг Ірына Дубянецкая ў гасьцях у “Нашай Нівы”

Адчуваньне багоў-стваральнікаў

Вынікі 90-х: тэоляг Ірына Дубянецкая ў гасьцях у “Нашай Нівы”

Ірына Дубянецкая – бібліст, філёляг. Дачка Міхала Дубянецкага, дырэктара выдавецтва “Мастацкая літаратура” ў 1978—1985 г., сястра паэткі Галіны Дубянецкай. З 1990-га — рэдактарка часопіса “Унія”. Ліцэнцыят тэалёгіі. Рыхтуе дактарат з сакральнае тэалёгіі (“Космас і хаос у Бібліі”) і ліцэнцыят з арыенталістыкі (“Цывілізацыя ўгарытаў”) у Лёвэнскім (ня блытаць зь Лювэнскім) унівэрсытэце.

“Што ні кажыце, а мы ўсё ж такі маем дзьве Беларусі. Мы ляцім адным самалётам — адкуль бы я ні ляцела, з Брусэлю ці з Варшавы – самалёт адзін, і людзі сядзяць побач. Вось побач са мной сядзіць чалавек, які ляціць у Мінск, а я лячу ў Менск. І, апроч грамадзкага транспарту, мы ніколі не скрыжоўваемся. Я шмат гадоў пражыла ў Менску і ня ведаю, ці жыла я ў Мінску ўвогуле хоць адзін дзень свайго жыцьця. Я, мусіць, вельмі цьмяна ўяўляю нават, што такое Мінск — ведаю толькі па аповедах маіх сяброў.

Мы маем дзьве Беларусі. Вось, напрыклад, сьвяткавалі дзень Аршанскай бітвы. Гэта не істотна, колькі чалавек прыйшло, але прыйшлі тыя людзі, для якіх гэта — вялікае сьвята. Ёсьць дзьве краіны, у якіх дзьве розныя сталіцы, хай яны супадаюць тэрытарыяльна, але яны ўсё роўна знаходзяцца ў нейкіх розных вымярэньнях. Тыя дзьве Беларусі маюць розныя календары, розныя сьвяты. Я нават ня памятаю, якія сьвяты сьвяткуе лукашэнкаўская дзяржава, я ня ведаю, калі ў іх дні незалежнасьці і ці ёсьць яны ў іх увогуле, і ці ёсьць у іх дзень канстытуцыі.

Што яшчэ цікава – у той Беларусі, якая хацела б сабраць разам усіх, хто гаворыць і піша па-беларуску, ёсьць дзьве беларускія мовы – беларуская і БССРаўская. Рэч ня ў правапісе. Розьніца — у якасьці.

Вазьміце, напрыклад, паэзію. Колькі апошніх гадоў я чытала толькі тую паэзію, што друкавалі “Наша Ніва”, “Крыніца”, што распаўсюджваецца па руках, ну і, безумоўна, тое, што піша мая сястра — і якім паэтычным набыткам я ўзбагацілася за гэтыя апошнія гады! Паэзія вельмі якасная, яе вобразнасьць узбагачаецца, і кшталцуецца мова людзей, якія пішуць, — праўда, іншы раз маладыя паэты друкуюцца трошкі зарана.

Але, зь іншага боку, зараз прыляцела ў Менск, гляджу — ляжыць нумар “ЛіМу”, які называецца “Дзень паэзіі”. Добра, думаю, “ЛіМ” узяў на сябе сьвятую справу. Я пачала чытаць — і гадзінаў шэсьць не магла ад гэтага адарвацца. Не магла паверыць сваім вачам! Там такія рэчы… Кшталту “парфума сьцякала з вачэй”... “Сумоўе” блытаюць ці то з сумам, ці то з самотай… Спачатку падумала, што ў іх нешта ня тое з карэктарам, потым бачу — карэктар ні пры чым. Ідзе велізарная колькасьць вершаў розных аўтараў — людзі пішуць вершы, ня ведаючы мовы. Гэта ўжо ня проста непісьменнасьць маладых (якая, дарэчы, таксама страшэнна заўважная). Там няма гаворкі пра паэзію як такую, там немагчыма нават сказаць: вось гэта добры верш, а вось гэта — нядобры. Калі знаходзіш верш з васьмі радкоў, дзе няма ніводнай памылкі, ужо думаеш: “Вось, добра”. І гэта не графаманія. З адной беларускай літаратуры ўзьнікаюць дзьве розныя субстанцыі: адна кшталцуе мову, а другая... Вось што я маю на ўвазе пад дзьвюма Беларусямі.

Ёсьць такое меркаваньне, што зараз у Беларусі заняпад. Проста нейкая частка людзей — нават творчых — паверыла ў тое, што яны жывуць у заняпадзе, дык яны і сапраўды павінны “заняпасьці”.

Цікавая праблема выбару — верыць у тое, што ў нас усё блага і робіцца горш і горш, ці верыць, што ў нас усё добра і робіцца лепш і лепш.

Мы з маёй сяброўкай разам выехалі і потым звычайна разам прыяжджалі ў Беларусь і разам вярталіся ў Ангельшчыну. У нас пыталіся: “Ну, як там Беларусь?” У залежнасьці ад таго, у каго з нас першай пыталіся, яны атрымлівалі дыямэтральна процілеглае ўяўленьне. Мая сяброўка казала, што жабрацтва расьце, народ бяднее, кволыя парасткі прадпрымальніцтва зьнішчаюцца, ніхто нічым ня хоча займацца, людзі пачынаюць сьпівацца і г.д. Калі пыталіся ў мяне, я расказвала, што я схадзіла на дзьве прэм’еры, усё так файна, так добра робяць! Опэра палепшала, балет таксама. Не пасьпееш вокам зірнуць, прыяжджаеш на наступнае лета — а тут ужо новае прыгожае, якаснае выданьне. Кніжкі нейкія пачалі выдавацца. Там за год спрабуеш хоць як-небудзь разбудзіць спакойную, сытую і лянівую ўнівэрсытэцкую атмасфэру то ў Ангельшчыне, то ў Бэльгіі, а тут мяне будзяць! У Беларусі адбываецца такое намнажэньне энэргіі, і ня трэба ніяк прыстасоўвацца да ўсталяванай плыні сьвядомасьці, усталяванай мэнтальнасьці, тут яшчэ можна “ствараць сьвет”, сьвет хоча быць створаным, сьвет хоча быць зьмененым, сьвет залежыць ад нас, і тут, на Беларусі, гэта адчуваеш лепш, чым у якім іншым месцы.

Чым большы ўнутраны духоўны патэнцыял назапашаны, тым прасьцей у палітычным сэнсе.

Калі вярнуцца да паралелі дзесяцігадовай даўнасьці, Дэклярацыя Незалежнасьці падалася цудам менавіта таму, што гэты патэнцыял быў недастатковы. У 1990-м адна цётка, памятаю, сказала мне ў друкарні, дзе друкаваўся наш часопіс “Унія”: “Што, кілбасы ў крамах паболее ад таго, што вы “Менск” напісалі замест “Мінск”?” Цяпер так ніхто ўжо ня скажа. Хоць сапраўды грамадзтва застаецца падзеленае, але тая праца, якая беларусамі рабілася і некуды нібыта зьнікала, насамрэч нікуды не прападала, а назапашвалася ў паветры, і паветрам тым дыхаюць іншыя людзі. Гэтыя людзі ня будуць чытаць шыкоўную беларускую паэзію. Але яны, якія ходзяць штодня па вуліцах паралельнага гораду, Мінска, дыхаюць тым самым паветрам.

І цяпер я заўсёды маю прывілеі ўва ўсіх установах — у паліклініках, у крамах, бо ім усім так хочацца мне дагадзіць, што я “так прыгожа размаўляю па-беларуску”.

Мне здаецца, што ў Мінска ёсьць адна запаветная мара: ён мроіць пра адно-адзінае, але падсьвядома самому сабе ў гэтым не прызнаецца: ён хоча зьліцца зь Менскам, каб гэтыя дзьве розныя прасторы сталі адной асобай. Такое падваеньне асобы ў чалавека называецца шызафрэніяй. Зараз ідзе падваеньне Беларусі — гэта таксама можна назваць шызафрэніяй. Гэта сапраўды падваеньне, сапраўды раскол. Менск жыве настолькі паўнакроўна і настолькі цікава, а Мінск, калі заўважае гэта, можа і сьвядома хоча нейкім чынам далучыцца да гэтага, а калі не заўважае, дык падсьвядома гэтага хоча. Мінск вельмі хоча зьліцца зь Менскам і таму, мне здаецца, наколькі пашыраецца Менск, настолькі памяншаецца Мінск, бо Менск пашыраецца за кошт таго, што частка Мінска робіцца Менскам. Хутчэй за ўсё так.

Памятаю, як я балюча перажывала, калі Вярхоўны Савет не пагадзіўся зьмяніць назву сталіцы. Я памятаю тыя дэбаты, спачатку чытала ў газэце пра іх, потым глядзела па тэлебачаньні, і памятаю, што я так выбухнула эмацыйна, што ўсе дзівіліся. Я нават лаялася. А людзі зь Мінска не маглі гэтага зразумець і казалі: ”Ну і што. А я прывык. А мы прывыклі”. Да чаго вы прывыклі?

Гэта як бы з рознай памяці і рознай гісторыі, з рознага мінулага — гэтыя Менск і Мінск. Бо ў Мінска гісторыя караценькая, маленечкая, а ў Менску — о-го-го! Я штогод звычайна еду на Гарадзішча, адкуль Менск пачынаўся. А людзі зь Мінска ня ведаюць, што гэта такое і навошта яно ўвогуле ёсьць. І чым яшчэ адрозьніваюцца Менск і Мінск — Менск ня можа, напрыклад, падняць Гарадзішча, каб яно стала паркам ці запаведнікам, турыстычным месцам, ня можа, бо грошай ня мае. А Мінск мае, але нічога ня робіць. Бо ён сам ня ведае, што лепш, і заўжды вагаецца. З аднаго боку, ён і ня хоча там нічога рабіць, бо хлеба ў крамах не паболее, калі ты Гарадзішча ўпарадкуеш, а з другога боку, Мінску таксама хочацца, каб было добра. Не, я не кажу, што ніколі не была ў Мінску, я выпадкова патрапляла — раз ці два — на нейкія сьвяты, яны ў нас часта бываюць пад вокнамі – я вырасла на праспэкце Машэрава. І вось тады глядзіш, як сьвяткуе Мінск... Я лічу, што музыка, якая там гучыць, проста страшная, брыдкая. Часам робяць сцэны з фальклёрнымі танцамі, народнымі калектывамі, бывае, якіх-небудзь бабак прывязуць для калярыту і кінуць сярод п’янага тлуму. А звычайна, выйдуць румяныя ружовашчокія дзеўкі-хлопцы у псэўданародных размаляваных строях. Бачыце, у Беларусі нават фальклёры два. Тое, што называецца фальклёрам у краіне з сталіцай Мінск, зусім не называецца фальклёрам у краіне з сталіцай Менск. Іншыя людзі, іншае разуменьне сьвята, іншыя рэчы іх радуюць.

Але ніколі ня можа так скласьціся, што аб’яднаньне адбудзецца ў бок Мінска. Тая дзяржава, што думае і гаворыць на мове, якая называецца падобна да назвы гэтай дзяржавы, — тое, што не “Рэспубліка Беларусь”, тое, што проста “Беларусь” — яно ніколі не зьліецца зь іншай дзяржавай.

Вельмі рэдка, але бывае, што ў нас беларускай мовы не разумеюць людзі. У нашым доме зрабілі абутковую краму, мы думалі купіць там сабе абутак. Я паглядзела — там усё скураное, я такога не ўжываю — і я спыталася: “У вас абутак толькі са скуры?” Якімі вачыма на мяне той хлопец паглядзеў! Па-мойму, ён не зразумеў ніводнага слова з таго, што я сказала. І потым, калі ён патлумачыў мне нейкім чынам, што ён нічога ня цяміць, і ягоная памочніца
пераклала, я пытаюся: “Адкуль вы такі?” А ён кажа: “Атсюда”. “Што значыць “атсюда”, Вы што, у гэтай краме нарадзіліся?” — “Із Мінска”.

Вы кажаце, такія людзі зараз камфортна сябе адчуваюць у нас. Напэўна, так, гэта іхнае нармальнае жыцьцё. Але недзе на ўзьмежку іхнае сьвядомасьці таксама ёсьць Менск са сваім іншым жыцьцём, ёсьць гэтыя “бэнээфаўцы, якія са сваімі сьцягамі ўвесь час чагосьці цягаюцца”. І нават калі яны жывуць не ў сталіцы, а дзесьці на вёсцы ці ў любым мястэчку Беларусі, у іх падсьвядомасьці сядзіць, што “дзесьці ёсьць нейкія яны, якія чагосьці хочуць, а мы нічога ня хочам”. Людзі ёсьць людзі, нармальныя людзі — гэта не змагары, нармальныя людзі хочуць жыць спакойна тут і цяпер. А на якой мове гаварыць, у якой дзяржаве жыць — якая розьніца людзям, па сутнасьці. Я ня думаю, што колькасьць людзей, якія ўтульна сябе адчуваюць, ніколі ня чуючы беларускай мовы, сапраўды расьце. Тут рэч нават ня ў мове. Тут справа ідэалягічнага парадку. Раней была загана іншая: толькі пачуе хто-небудзь беларускую мову — адразу пытаецца: “А Вы што, БНФ?” Цяпер так ніхто ня будзе пытацца. А раней, яшчэ да БНФ, пыталіся: “А Вы што, вучыцельніца?” Мне здаецца, цяпер агульнае стаўленьне — сярэдняе, масавае — настолькі больш гатовае да ўспрыняцьця чагосьці новага, чагосьці іншага, настолькі больш скіраванае ўнутрана ў іншую Беларусь, што як бы хто ні спрабаваў абмежаваць свой сьвет праблемамі сёньняшняга дня — усё роўна нікуды ня дзецца ад таго, што час зьмяніўся, паветра зьмянілася, сытуацыя зьмянілася. Гэта ведаюць і абмяркоўваюць людзі на ўсіх узроўнях, самыя простыя, што называецца “сярэднестатыстычныя”.

Спрабавалі неяк зноў пусьціць беларускія карані ў разьбеларушчанай Вільні, гэта прываблівала. Недзе ў годзе 1992-м — 1993-м, можа троху пазьней, мы сустрэліся тут у Менску зь Сержуком Вітушкам, ён быў зьехаўшы ў Вільню, я — у Ангельшчыну. Калі тут відавочна ўжо пайшла наперакасяк палітычная сытуацыя, мы зь ім гаварылі — і яму, і мне сябры жартам закідалі: “Чаго ты хочаш, ты ж зьехаў”. Ніхто ніколі ня скажа, што было б, калі б мы ня зьехалі, гэта можна толькі прагназаваць. І Вітушка казаў мне тады, што трэба разыграць віленскую карту і паглядзець, што з гэтага атрымаецца. Вось ён яе ўжо дзесяць гадоў разыгрывае — па-мойму, гэтая карта бітая. Добра, калі будуць беларускія цэнтры паўсюль, але казаць, што Вільня застаецца нашай — настолькі ўжо міталягізаванай у сучаснасьці — сталіцай… І “Наша Ніва”, віленская легенда, хіліцца да Менску — ня толькі з-за таго, што рабіцца ў Менску — прасьцей матар’яльна, але гэта неяк больш мэтазгодна.

Нароўні зь Вільняй паўстаюць два іншыя моцныя беларускія цэнтры — гэта Варшава і Прага. Зараз велізарны прыток сілаў зь Беларусі ідзе ў Прагу. Магчыма, раней гэта было зьвязана з Радыё “Свабода”, але цяпер ня толькі зь ім, цяпер там утвараецца беларускі цэнтар.

Лёндан заўсёды быў вельмі беларускім. Калі жывеш у Лёндане, дык здаецца, што ўвогуле цэнтар Беларусі — гэта Лёндан. Праўда, людзі з усіх краінаў кажуць, што калі жывеш у Лёндане, то здаецца, што Лёндан – гэта і іхная сталіца. Вельмі шмат беларусаў праяжджаюць празь Лёндан альбо едуць у Лёндан па нейкія свае патрэбы. Там айцом Аляксандрам Надсанам утвораны цудоўны беларускі цэнтар, там выдатная бібліятэка імя Францішка Скарыны. Там усё дапамагае прывесьці думкі ў яснасьць. Калі гаворыш зь людзьмі, якія пачалі змагацца за волю і незалежнасьць гадоў на сорак-пяцьдзясят раней за нас, выехалі зь Беларусі ў часе другой сусьветнай вайны, а цяпер жывуць у Вялікай Брытаніі, разумееш, наколькі розныя мы. Але мы зь іх вырасьлі. У нас паняцьце незалежнай вольнай Беларусі нашмат шырэйшае, чым у іх, таму што пад незалежнай і вольнай мы разумеем яшчэ і духоўна моцную, культурна разьвітую, прыгожую Беларусь — такую, якой яна і ёсьць.

А тое, што лучыць розныя пакаленьні беларускіх незалежнікаў — — гэта пачуцьцё густу, меры, фантазія, паэтычнасьць. Тысячу разоў казалі, што мы — нацыя паэтаў. Гэта адна з асаблівасьцяў Беларусі й беларусаў.

Сярод беларускіх культурных цэнтраў ёсьць яшчэ Беласток. Вільня — духоўная сталіца Беларусі на працягу стагодзьдзяў, але й Беласток — гэта фантастыка. (Мы — адзіная краіна ў сьвеце, якая, выйграўшы вайну, страціла тэрыторыю.)

У 80-я, на пачатку 90-х, мы езьдзілі ў Вільню, каб проста глынуць паветра, напоенага беларускай архітэктурай — гэта быў адзіны горад, які захаваў велізарную колькасьць беларускай прыгажосьці. У Менску толькі на маёй памяці столькі зьнішчылі, засталося ў Магілёве троху, у Горадні троху, у Полацку троху, у Менску троху, а ў Вільні захавалася ўсё. Туды прыяжджаеш і бачыш, што такое беларуская архітэктура, што такое віленскае барока. Вільня — заўсёды Вільня.

А як мяняўся Менск на пачатку 90-х! Спачатку панарасталі гэтыя маленькія крамачкі. З аднаго боку, гэта добра, а з другога — брыдка, калі куды вокам ні кінь, акрамя тых крамачак нічога не відаць. Іх пачалі зьнішчаць. Потым паўсюль зьявіліся музычныя шапікі, і так гучна! Цяпер я іх зусім ня чую, а тады проста пад вокнамі крычалі. А цяпер гэты рытм зьменаў у гарадзкім асяродзьдзі трохі замарудзіўся. Зараз калі зьмена ідзе, то дробная.

Я нядаўна чула развагі, што Беларусь уся — і эканамічная, і палітычная — утрымліваецца на грошы беларускай мафіі ў Маскве (пераважна палешукоў). Там, маўляў, ёсьць нейкая колькасьць людзей — частку зь іх я ведаю асабіста — якім пакуль што выгадная такая сытуацыя, якая існуе ў Беларусі, але яны гатовыя інвэставаць у Беларусь такія грошы, якіх ніводная постсавецкая прастора папросту ня бачыла. Ня ведаю, наколькі гэта праўда ці няпраўда, але яна ёсьць — нейкая трэцяя Беларусь, пра якую мы ня ведаем, гэта Беларусь фінансава забясьпечаная, багатая, якой усё роўна, Мінск ці Менск. Ня ведаю, у які бок гэтыя людзі паўплываюць, калі час зьменіцца, а час зьмяняецца — хочам мы таго ці ня хочам — і зьмяняецца ў вельмі добры бок.

Вось, многія беларускія дзеячы прыяжджаюць на Захад і скардзяцца, што дзяржава спыняе фінансаваньне. Перастае падтрымліваць беларускія праекты, выдавецтвы, газэты. Скрозь прыводзяць прыклад таго, што беларушчыну заціскаюць у Беларусі — спыненае фінансаваньне. Маўляў, мы круцімся, нам няма на што жыць. Яны не разумеюць, што гэтаму на Захадзе не спачувае ўжо ніхто. Ніхто ня можа зразумець, а чаму, зрэшты, вам дзяржава плоціць. Людзі прывыклі, што плоціць дзяржава, але хто плоціць, той і музыку замаўляе. Вельмі мне падабаецца, што нарэшце ёсьць сьвядомасьць, што плаціць за сябе трэба самім, самім знаходзіць сродкі, самім спрабаваць акупляцца, але не шукаць грошай у дзяржавы. Вельмі важна, што цяпер беларусы пачынаюць станавіцца на ногі — хоць гэта вельмі цяжка і вельмі балюча. Уявіце сабе, што дзесяцігодзьдзямі прывыклі, што заробак прыходзіць аднекуль у пэўны час у пэўным памеры, быццам сам сабою. Заробак, ня толькі ў бізнэсе, але асабліва ў творчасьці, не павінен прыходзіць ад дзяржавы ў пэўны час у загадзя прызначанай колькасьці — гэта вельмі важна для пачуцьця незалежнасьці і для ўсталяваньня незалежнасьці, бо палітычная незалежнасьць ня прыйдзе ў фінансавай залежнасьці і ня прыйдзе ў мэнтальнай залежнасьці. А ў нас часта плачуць, што вось мы хочам гэтую дзяржаву зьмяніць, дзяржава бяка, мы хочам незалежную вольную Беларусь з добрым беларускамоўным разумным чалавекам на чале, але мы хочам пры гэтым, каб тая дзяржава, якую мы хочам зьмяніць, нам плаціла; мы будзем пісаць нашыя кніжкі супраць гэтай дзяржавы на грошы дзяржавы — гэта ж немагчыма! Гэта глыбока няправільна, бо ніколі ня прыйдзе ніякая палітычная незалежнасьць, калі няма незалежнасьці ўнутранай.

Адчуваньне, што сьвет залежыць ад мяне, ад таго, як я яго зраблю, зь якім мы жылі ў 1990 годзе, зьнікла. Але, па-мойму, яно вяртаецца на іншым узроўні. Адна рэч — агульная хваля рамантыкі, якая захлынае, калі робіш — як ідзеш у бойку. Цяпер гэтае пачуцьцё грунтуецца не на энтузіязьме: больш-менш вымалёўваецца пэрспэктыва разьвіцьця культуры. Цяпер гэта адчуваньне, што я адказны за сьвет, бо сьвет будзе такі, якім я яго ствару.

Я цэлы гэты год думала наконт часу. Можа, таму, што сёлета — дзесяць гадоў з 1990 году, калі ўсё адбылося, усе незалежныя выдавецтвы паўсталі, паўстала царква, Дэклярацыя Незалежнасьці была абвешчаная, парлямэнцкая апазыцыя БНФ утвораная — дзесяць гадоў усяму. У “Свабодзе” была гаворка з Пазьняком пра гэта. Ён кажа: “Цяпер, зь цяперашнім досьведам, гледзячы назад, я магу сказаць, што гэта быў цуд, што гэта было немагчыма, гэта супраць усіх законаў лёгікі, каб 25 чалавек перамаглі ўсю велізарную старую сыстэму”. Потым неяк у мяне пыталіся, як гэта было магчыма. Па лёгіцы, калі перабіраеш усё тое, што адбывалася, — гэта было немагчыма. А потым думаеш: чаму ўсё тое, што здавалася немагчымым, было магчыма?

Шмат у якіх людзей, асабліва ў тых, хто вельмі актыўна ўдзельнічаў у беларускіх рухах другой паловы 80-х — пачатку 90-х, зьявілася настальгія па тым часе. Па часе, які тады набрыньваў — таксама, здавалася, зь нічога. Спачатку ў 80-х раптам ніадкуль вырастаюць нейкія аб’яднаньні, тут жа выбух літаратурнай актыўнасьці (аб’яднаньне “Тутэйшыя” і ня толькі). У нас было адчуваньне багоў-стваральнікаў: здаецца, што ўсё завязваецца, усё магчыма, усё атрымліваецца.

Ня кожнаму пакаленьню даецца перажыць такі магутны творчы усплёск.

Ня толькі мы ствараем час, час таксама патрабуе свайго: ёсьць час для творчасьці, час для назапашваньня, час для адпачынку. Пасьля гэтага вельмі бурнага пэрыяду наступіў спад. Зьмянілася палітычная сытуацыя — з прыгожай мары пра Беларусь раптам паўстае страшэнная небясьпека для хоць якой Беларусі. Час зьмяніўся, і напачатку гэта падавалася трагічным, асабліва пасьля двух рэфэрэндумаў.

Я ведаю добра, як гэта ўспрымалася старымі беларусамі-эмігрантамі. Яны казалі: раней мы заўсёды маглі сказаць, што гэта былі чужынцы, якія навязвалі нам сваю волю. Пасьля тых двух рэфэрэндумаў так ужо ня скажаш — народ сам адракаецца сваёй гісторыі, сымболікі, дзяржавы. Было вельмі цяжка патлумачыць ім, што людзі засталіся, якія былі, проста час зьмяніўся.

1990-ы быў часам нейкага прыгожага ствараньня, фантастычны быў час. Цяпер зусім ня так, цяпер беларускае жыцьцё ў Беларусі — зусім іншая зьява. Яно не настолькі інтэнсыўнае, але яно цікавейшае, дзесьці больш разнастайнае.

Тое, што цяпер робіцца, робіцца нашмат больш прафэсійна.

Час, які ўсім здаваўся часам спаду, насамрэч — час назапашваньня. Ён сапраўды — і эмацыйна, і творча — пайшоў на ніз вельмі здорава, але ў мяне такое адчуваньне, што ён паварочвае ізноў угару, павярнуў ужо, і праз год-два мы пабачым зусім іншую карціну. Магчыма, гэта будзе яшчэ нашмат цікавей, ярчэй, чым той канец 80-х — пачатак 90-х. Прынамсі, нешта роўна вялікае паўстане, бо патэнцыял цяпер большы, чым быў тады. Цяпер у нас проста неверагодны патэнцыял! Паглядзіце на тыя ж выданьні, якія былі тады, “Студэнцкую думку” ці “Навіны БНФ”. Што б тады ні выдавалася, усё з рук у рукі хапалі, чыталі — цяпер бы гэтага не чыталі зусім. Цяпер ёсьць “Фрагмэнты”, ці “ARCHE”, ці “Наша Ніва” – гэта ўсё высьпявала паступова, каб выйсьці на такі ўзровень прафэсіяналізму. Вярніце цяпер час “Студэнцкай думкі”, калі там даваўся слоўнік для тых, хто хоча падвучыцца гаварыць па-беларуску, і ў ім тлумачылася, што “вятрыска – гэта ласкавы ветрык”. Такія рэчы цяпер у прынцыпе немагчымыя.

Чым мне вельмі падабаецца наш час — тым, што ён паказаў нам, дзе мы стаім, што ёсьць што і хто ёсьць хто. Яно з аднаго боку можа паказацца сумным, з другога боку гэта вельмі цікава, але ў любым разе — гэта фэнамэнальна”.

“НН”