Ёсць версія, што прышчэпка БЦЖ павышае імунітэт супраць Covid-19. Што кажуць навукоўцы і што вядома дакладна?
У канцы сакавіка, калі эпідэмія Covid-19 распаўсюдзілася па ўсім свеце, а колькасць пацверджаных выпадкаў стала вымярацца сотнямі тысяч, многія звярнулі ўвагу на падазронае супадзенне. У розных дзяржавах захворванне распаўсюджваецца з рознай хуткасцю. І чамусьці каранавірус — ва ўсякім выпадку на першы погляд — праяўляе значна меншую актыўнасць у краінах, дзе дзяцей у абавязковым парадку прышчапляюць ад туберкулёзу пры дапамозе вакцыны БЦЖ.
Што гэта — простае супадзенне? Ці тут ёсць нейкая заканамернасць? Улічваючы маштаб эпідэміі і страх перад новым вірусам, які шмат у каго толькі падаграваюць уведзеныя па ўсім свеце беспрэцэдэнтныя абмежавальныя меры, у сацсетках і на рознага роду калянавуковых сайтах імгненна сталі з'яўляцца самыя разнастайныя версіі.
Хтосьці сур'ёзна мяркуе, што вынайдзеная 100 гадоў таму вакцына ад туберкулёзу можа заадно абараніць і ад каранавіруснай інфекцыі, пра існаванне якой навукоўцы нічога не ведалі яшчэ ў снежні.
Іншыя, наадварот, сцвярджаюць, што ніякай сувязі няма і быць не можа: супадзенні выпадковыя, а імунітэт ад каранавіруса, які нібыта дае вакцына і ў які шмат каму так хочацца верыць, — выдумка, ніякіх навуковых пацвярджэнняў гэтаму няма. Дык што кажа навука і што мы ведаем напэўна? Адказы сабрала агенцтва Бі-бі-сі.
Падазронае супадзенне
Прыкладна да сярэдзіны лютага, пакуль практычна не вывучаная хвароба бушавала толькі ў Кітаі, здавалася, што новы вірус косіць усіх без разбору шырокай касой — праўда, часцей аддаючы перавагу мужчынам.
Аднак калі вірус дабраўся да самых аддаленых куткоў планеты, то стала відавочна, што ў розных краінах эпідэмія развіваецца па-рознаму.
Дзесьці — як у Італіі ці ЗША — колькасць пацверджаных выпадкаў заражэння і загінулых пацыентаў неўзабаве пачынае расці не па днях, а па гадзінах. А дзесьці — напрыклад, у Японіі або Тайландзе — эпідэмія распаўсюджваецца значна больш павольна, нягледзячы на тое што першых хворых там выявілі значна раней.
На гэта ўплывае шмат фактараў: велізарную ролю грае сярэдні ўзрост насельніцтва, а таксама культурныя нормы, стан сістэмы аховы здароўя, досвед раней перажытых эпідэмій і г. д. Акрамя таго, апісанне плыні эпідэмій у канкрэтных краінах залежыць і ад таго, як арганізавана тэставанне, якім чынам вядзецца статыстыка і падаецца інфармацыя.
Тым не менш шэраг навукоўцаў і аналітыкаў выказалі здагадку, што ёсць яшчэ адзін фактар: хуткасць развіцця і цяжар эпідэміі ў той ці іншай краіне карэлюецца з тым, ці робяць там дзецям у абавязковым парадку БЦЖ.
Гэтая тэорыя засноўваецца, галоўным чынам, на публічнай статыстыцы заражэння каранавірусам. Медыкі, якія займаюцца даследаваннямі, кажуць, што наяўнасць БЦЖ у канкрэтнага чалавека цалкам не дае яму імунітэту ад новага віруса. Вакцынаваныя пацыенты ёсць і сярод цяжка хворых, і сярод загінулых ад Covid-19.
У той жа час нельга выключаць, што падчас пандэміі прышчэпка можа аказацца карыснай у нацыянальных маштабах: ва ўсякім выпадку папярэднія даныя гэтай тэорыі не супярэчаць.
Першае профільнае даследаванне на гэтую тэму было апублікавана ў канцы сакавіка групай навукоўцаў з Нью-Ёрка. Яно яшчэ не было афіцыйна адрэцэнзавана іншымі навукоўцамі, якія працуюць у гэтай галіне, аднак аўтары працы робяць вельмі адважную заяву:
«Нашы звесткі даюць падставы меркаваць, што вакцынацыя БЦЖ, відаць, значна зніжае смяротнасць, звязаную з Covid-19, — пішуць яны. — Мы таксама выявілі, што чым раней тая ці іншая краіна пачала практыку вакцынацыі БЦЖ, тым значна больш зніжаецца колькасць смерцяў на кожны мільён жыхароў».
Эпідэміёлагі з Універсітэта Тэхаса правялі яшчэ больш маштабнае даследаванне, вывучыўшы статыстыку 178 краін, і прыйшлі да той жа высновы. Па іх падліках, колькасць інфіцыраваных на душу насельніцтва ў краінах з абавязковай вакцынацыяй ад туберкулёзу ніжэйшая прыкладна ў дзесяць разоў, а ахвяр Covid-19 — у 20 разоў менш, чым там, дзе БЦЖ больш не робяць.
Што ж гэта за вакцына такая, што ў ёй асаблівага?
«Прышчэпка ад усяго»: спроба першая
Распрацаваная ў Францыі яшчэ ў 1921 годзе, БЦЖ (ад французскага Bacillus Calmette-Guérin — бацыла Кальмета-Герэна) і сёння застаецца адзінай даступнай і эфектыўнай прышчэпкай ад туберкулёзу, рэкамендаванай СААЗ.
Дзейнічае яна дакладна гэтак жа, як і любая іншая вакцына. Здароваму чалавеку ўводзіцца аслаблены ўзбуджальнік інфекцыі, каб «пазнаёміць» арганізм з патэнцыйнай небяспекай і выпрацаваць спецыфічны імунітэт.
Спецыфічны — значыць накіраваны супраць нейкага канкрэтнага віруса або бактэрыі, які выклікае тое ці іншае захворванне. Менавіта таму прышчэпак так шмат: для кожнай хваробы — свая.
Вакцына БЦЖ распрацавана менавіта для абароны ад туберкулёзу, і па ідэі ні ад чаго больш яна абараняць не можа і не павінна.
Аднак пара навукоўцаў Петэр Аабі і Крысціна Стабел Бен (абое датчане, але працуюць пераважна ў Гвінеі-Бісау) шмат гадоў вывучаюць пабочныя эфекты вакцынавання і сцвярджаюць, што БЦЖ забяспечвае эфектыўную абарону і ад іншых хвароб, умацоўваючы імунітэт у цэлым.
Калі верыць іх даследаванням, якія вядуцца ўжо некалькі дзесяцігоддзяў, людзі, вакцынаваныя БЦЖ, становяцца ў сярэднім на 30% менш успрымальныя да ўсіх вядомых навуцы інфекцый без выключэння. Няхай гэта будзе патагенны вірус, бактэрыя або грыбок — без розніцы: верагоднасць заражэння зніжаецца амаль на траціну.
Зрэшты, усе гэтыя гады навуковая супольнасць ставілася да работ Аабі і Бен даволі халаднавата. Іх публікацыі ў навуковых часопісах неаднаразова крытыкавалі за недакладнасці метадалогіі, а праведзенае ў 2014 годзе маштабнае даследаванне СААЗ канчаткова пастанавіла: калі ў БЦЖ і ёсць нейкія дадатковыя перавагі, то яны настолькі малыя, што іх не варта браць у разлік.
На гэтым гісторыю можна было б лічыць закрытай. Але ў 2020 годзе грымнула пандэмія каранавіруса — і навукоўцы заўважылі нечаканыя лічбы і дзіўныя карэляцыі.
Італія, ЗША… хто наступны?
У свеце не так шмат краін, дзе вакцынацыя ад туберкулёзу ніколі не была абавязковай і пагалоўнай. Іх можна літаральна пералічыць па пальцах: Бельгія, Італія, Канада, Ліван, Нідэрланды, ЗША.
БЦЖ там ставяць выбарачна — асобным катэгорыям насельніцтва і толькі ў рэкамендацыйным парадку.
Дзве краіны з гэтага спісу даўно ўваходзяць у лік сумных лідараў па ліку пацверджаных выпадкаў Covid-19. У ЗША жыве больш за чвэрць усіх «афіцыйна iнфiцыраваных» свету. У Італіі, насельніцтва якой у пяць разоў меншае, — кожны дзясяты.
Яшчэ тры краіны не ўваходзяць у першую дзясятку па абсалютных лічбах, але ідуць адна за адной адразу пасля яе: Бельгія на 11-м месцы, Нідэрланды — на 12-м, Канада — 13-я.
Пры гэтым усе тры моцна апярэджваюць, скажам, Японію ці Тайланд, дзе насельніцтва ў некалькі разоў большае, а першыя выпадкі каранавіруса былі зафіксаваныя значна раней. Калі ў 126-мільённай Японіі за ўвесь час эпідэміі ад Covid-19 памерла менш за 100 чалавек, то ў 11-мільённай Бельгіі — ужо больш за 2000.
У Інстытуце эканамічнага аналізу, заснаваным эканамістам Андрэем Іларыёнавым, вывучылі статыстыку загінулых і інфіцыраваных з 36 краін, дзе «выбухная» стадыя эпідэміі каранавіруса пачалася больш за месяц таму, і параўналі іх з палітыкай вакцынацыі, якая праводзіцца там.
Прыведзеныя інстытутам разлікі паказалі: у шасці «невакцынаваных» дзяржавах эпідэмія Covid-19 разрастаецца значна хутчэй, чым у краінах, дзе БЦЖ у абавязковым парадку ставяць да гэтага часу. Як па агульнай колькасці інфіцыраваных на 1 млн насельніцтва, так і па колькасці загінулых.
Краіны, дзе раней прышчэпку рабілі ўсім пагалоўна, але ў нейкі момант перасталі, па ліку выяўленых выпадкаў не саступаюць «невакцынаваным», але пры гэтым доля смяротных вынікаў там меншая ў некалькі разоў.
Падобны аналіз правялі эксперты Інстытута біялогіі развіцця (ІБР) РАН. Там краіны падзялілі не на тры, а на дзве катэгорыі: тыя, дзе абавязковая вакцынацыя БЦЖ не праводзіцца па меншай меры 30 гадоў (Бельгія, Германія, Іспанія, Нідэрланды, Швейцарыя), і тыя, дзе яна па-ранейшаму ўваходзіць у нацыянальны каляндар прышчэпак — як у ЕС (Балгарыя, Венгрыя, Латвія, Польшча, Румынія, Славакія), так і ў іншых рэгіёнах (Ганконг, Інданезія, Казахстан, Кітай, Мексіка, Філіпіны, Паўднёвая Карэя, Японія).
У адрозненне ад Іларыёнава, біёлагі наўмысна не ўключылі ў спіс ЗША і Расію, дзе эпідэмія пачалася пазней, аднак у астатнім вынікі абодвух даследаванняў аказаліся вельмі блізкія.
«У другой групе распаўсюджанасць Covid-19 была істотна ніжэйшай, што пацвярджае гіпотэзу аб магчымай пратэктыўнасці вакцыны БЦЖ супраць Covid-19», — гаворыцца ў лісце, які расійскія навукоўцы накіравалі ў часопіс Lancet.
У той жа час эксперты ІБР падкрэсліваюць: «Адрозненні паміж гэтымі групамі краін патэнцыйна могуць быць абумоўленыя іншымі фактарамі і толькі ўскосна быць звязанымі з вакцынацыяй БЦЖ».
Пастка лічбаў
Ці магчыма, што такая відавочная сувязь, пацверджаная адразу некалькімі даследаваннямі, тлумачыцца нейкім іншымі прычынамі?
Безумоўна, і статыстыка ведае масу падобных прыкладаў. Напрыклад, колькасць пажарных машын, адпраўленых да месца ўзгарання, знаходзіцца ў прамой залежнасці са шкодай ад агню, паколькі абодва паказчыкі залежаць у першую чаргу ад памераў пажару. Аднак гэта зусім не азначае, што шкоду можна знізіць, выслаўшы на месца менш пажарных разлікаў.
Прафесар ІБР РАН Ірына Лядава прыводзіць два магчымыя альтэрнатыўныя тлумачэнні цеснай сувязі паміж БЦЖ і распаўсюджваннем каранавіруса.
Па-першае, абавязковую вакцынацыю БЦЖ праводзяць краіны з адносна высокім узроўнем захворвання на туберкулёз. Многія з іх (хоць далёка не ўсе) — вельмі небагатыя дзяржавы, а гэта можа змяншаць ўзровень і якасць тэставання і ствараць бачнасць больш пазітыўнай сітуацыі па Covid-19.
Па-другое, на цяжар эпідэміі ў розных краінах моцна ўплывае хуткасць прыняцця і ўзровень уведзеных каранцінных мер.
«Мы не можам цалкам выключыць наяўнасць сувязі паміж гэтым паказчыкам і палітыкай па БЦЖ-вакцынацыі, паколькі абодва паказчыкі залежаць ад асаблівасцяў арганізацыі эпідэміялагічных службаў і сістэм аховы здароўя, якія склаліся гістарычна», — адзначае яна.
«Такім чынам, цалкам выключыць тое, што ў краінах, якія прымяняюць вакцыну БЦЖ, больш спрыяльны ход эпідэміялагічнага працэсу звязаны не непасрэдна з пратэктыўнай актыўнасцю БЦЖ, а з іншымі фактарамі, пакуль нельга», — заключае прафесар Лядава.
«Трэніраваны імунітэт»
Ці ёсць у біёлагаў у прынцыпе якія-небудзь фундаментальныя падставы меркаваць, што супрацьтуберкулёзная вакцына можа дапамагаць пры іншых вірусных інфекцыях?
Такія падставы ёсць, і ўпершыню гэты механізм быў апісаны ў артыкуле, апублікаваным у часопісе Science у 2016 годзе. Яе аўтары з Нідэрландаў выказвалі здагадку, што памяць нашай імуннай сістэмы можа фарміравацца не толькі за кошт мутацыі або рэкамбінацыі нейкіх генаў (так працуюць прышчэпкі), але і без фізічных змяненняў у ДНК.
Праца групы навукоўцаў з Нідэрландаў так і называлася «Трэніраваны імунітэт», і пра БЦЖ там не было ні слова. Аднак праверыць сваю тэорыю даследчыкі вырашылі менавіта з дапамогай гэтай прышчэпкі (і падвойнага сляпога тэставання).
У выніку ім удалося на практыцы даказаць, што БЦЖ можа абараніць арганізм і ад інфекцыі, якая не мае да сухот ніякага дачынення. Спачатку гэта спрацавала з жоўтай ліхаманкай, а потым — і з іншымі вірусамі. Вакцынаваныя заражаліся радзей за кантрольную групу, а, нават падхапіўшы інфекцыю, хварэлі не так цяжка і здаравелі хутчэй.
Але як наконт каранавіруса? Ці значыць гэта, што БЦЖ і тут можа аказваць аналагічны эфект?
Усе эксперты падкрэсліваюць: сцвярджаць, што вакцына сапраўды робіць людзей менш успрымальнымі да віруса SARS-CoV-2, можна будзе толькі па выніках адпаведных клінічных выпрабаванняў.
Гэта адзіны навуковы спосаб праверыць, ці мае выяўленая карэляцыя прычынна-выніковую сувязь.
«Так, гэта толькі карэляцыя, але гіпотэза мае пад сабой навуковую падставу — у выглядзе як нядаўніх, так і даволі старых даследаванняў, апублікаваных у сур'ёзных часопісах, — лічыць прафесар кафедры імуналогіі МДУ і член-карэспандэнт РАН Дзмітрый Купраш. — Медыкі правільна робяць, што правяраюць гэтую гіпотэзу».
Выпрабаванні ўжо пачаліся і праводзяцца адразу ў некалькіх краінах. У Аўстраліі, дзе БЦЖ не робяць ужо амаль 40 гадоў, БЦЖ плануецца паставіць 4000 маладым супрацоўнікам бальніц.
Хоць прафесар Школы сістэмнай біялогіі ў амерыканскім Універсітэце Джорджа Мэнсана Анча Баранава выказвае сумнеў, што ахоўны эфект БЦЖ ад цяжкага цячэння хваробы можна будзе пераканаўча даказаць на дарослых: ёсць нямала доказаў таго, што прышчэпка, зробленая ў дзяцінстве, больш эфектыўная.
У чаканні вынікаў
У расійскім НДІ вакцын і сываратак пацвярджаюць: доказы сувязі вакцынацыі БЦЖ з паніжанай рызыкай розных немікабактэрыяльных інфекцый, алергій, анкалагічных захворванняў і агульнай смяротнасці сапраўды існуюць.
«Падобныя неспецыфічныя эфекты вакцынацыі БЦЖ могуць быць апасродкаваны клеткамі прыроджанай імуннай сістэмы, а не спецыфічнымі Т-клеткамі памяці», — тлумачыць дырэктар інстытута, член-карэспандэнт РАН Аксана Свіціч.
Калі не ўдавацца ў падрабязнасці, пасля прышчэпкі клеткі прыроджанага імунітэту досыць доўгі час застаюцца ў актываваным стане: яны выдзяляюць рэчывы, якія перашкаджаюць запаленню, і набываюць здольнасць «зрушваць» імунны адказ, аказваючы абарону ад любых бактэрыяльных і вірусных інфекцый.
Акрамя таго, вакцына можа стымуляваць так званы гетэралагічны імунітэт, адначасна актывуючы і спецыфічныя Т-лімфацыты іншых антыгенаў.
«Такім чынам, вакцынацыя БЦЖ не можа даць спецыфічнага ахоўнага імунітэту супраць каранавіруса, аднак магчыма неспецыфічнае ахоўнае ўздзеянне з прычыны актывацыі сістэмы прыроджанага імунітэту», — лічыць Свіціч.
У той жа час яна мяркуе, што нават у такім разе «гэта наўрад ці адаб'ецца на хуткасці распаўсюджвання эпідэміі ў краінах з рознымі падыходамі да вакцынацыі супраць туберкулёзу».
Так гэта ці не, можна будзе сказаць толькі па выніках рэтраспектыўных даследаванняў, калі пандэмія будзе ззаду. Нават вынікі бягучых клінічных выпрабаванняў з'явяцца не раней за канец снежня.
Каментары