Фота: Сяргей Міхаленка
Бернштэйн піша, што некалі служыў у савецкім будбаце і таму часта жартаваў, што ўжо два гады ў турме адсядзеў, і калі прыйдзецца яшчэ пасядзець — выжыве. І, як кажуць, дажартаваўся.
«Калі сцісла, то ўмовы жыцця на Валадарцы нашмат суровейшыя, чым у будбаце, але затое адносіны паміж людзьмі (уключаючы стаўленне аховы да зняволеных!) адрозніваюцца як міжнародная навуковая канферэнцыя ад зграі малпаў», — піша ён.
Хто сядзіць на Валадарцы?
Юрыдычна амаль усе зняволеныя — падследныя, якія знаходзяцца пад вартай, распавядае Марк Бернштэйн. Частка чакае суда, некаторыя — этапу або даседжваюць арышт па прысудзе.
«Палова кожнай камеры — гэта знакаміты «наркатычны» артыкул 328. Сядзяць, натуральна, «закладчыкі», нізавое звяно, якім «ломіцца» па частцы 4 гэтага артыкула тэрмін ад 10 да 20 гадоў. Мала хто сядзіць па 3 частцы, дзе тэрмін меншы.
Да іх жа прымыкае артыкул 333 частка 2 (ад 5 да 10 гадоў) —атрутныя і моцнадзейныя рэчывы. Пра гэты цуд юрыдычнай думкі я распавяду асобна.
Далей — «палітычныя». Гэта «народны» артыкул 342 частка 1 (мітынгі), як у мяне, — да 3 гадоў. Таксама артыкул 130 (распальванне варожасці), 361 (экстрэмісты) і 368 (абраза Лукашэнкі) — г. зн. рознага роду публічныя выказванні, часцей за ўсё ў сацыяльных сетках, і перапосты. У іх тэрміны большыя, і «хімію» ім, у адрозненне ад 342, звычайна не даюць. Артыкулаў такіх на самай справе шмат, гэта проста больш распаўсюджаныя.
Астатнія — эканамічныя артыкулы (нявыплата падаткаў), крадзяжы, махлярства, хуліганства».
Забойства, згвалтаванне, разбой і падобныя цяжкія артыкулы сустракаюцца рэдка. За ўвесь час Марк бачыў толькі аднаго абвінавачанага ў забойстве.
Што тычыцца сацыяльных слаёў, то там поўны спектр грамадства — ад простага рабацягі да кандыдата навук. Узрост ад 18 да 70, асноўны кантынгент — 30-45.
Марк апісвае, якой ён убачыў 2 красавіка пасля начнога этапу з Акрэсціна «сваю» камеру.
«Я ўбачыў уздоўж сцен два шэрагі трох'ярусных металічных нараў (усяго 13 месцаў), стол з плоскім тэлевізарам, лаўкай насупраць дзвярэй і кучу мужыкоў рознага ўзросту ў майках і трыко. Туалет і рукамыйнік каля дзвярэй, насупраць адна шконка і вешалка з курткамі.
Асабістыя рэчы ў торбах («кешэрах») знаходзяцца пад ніжнімі шконками, абшчак — у асноўным пад сталом.
Плошча камеры прыкладна 20 кв. м, акно закрытае металічнымі жалюзі і кратамі так, што дзённага святла няма, дзве цьмяныя лямпы пад столлю. У гэтым памяшканні зняволеныя знаходзяцца 23 гадзіны на суткі. Гадзіну — прагулка ў маленькім дворыку. Паляць, зразумела, у камеры так, што тым, хто не пераносіць тытунёвы дым, мае спачуванні».
Акрамя прагулкі, зняволеных водзяць у лазню (1 раз на тыдзень), «на кабінеты» — да следчых і адвакатаў і, каму пашанцуе, на спатканні з блізкімі.
Спатканні — часцей за ўсё пасля заканчэння следства і потым яшчэ пасля суда. Бывае яшчэ водзяць у медкабінет, але гэта рэдка (напрыклад, мераць узровень цукру дыябетыкам).
Як прынялі ў камеры
«Заводзяць мужыка — зарослага як барбос, бруднага, стомленага, нявыспанага, у парваных штанах (тры тыдні на Акрэсціна ў «палітычных» камерах плюс начны этап). Тыповы бомж», — так Марк апісвае сваё з'яўленне ў камеры.
«Стандартнае прывітанне (як навучылі дасведчаныя людзі): прывітанне, мяне завуць Марк, артыкул 342, частка 1, ПА ЖЫЦЦІ ЎСЁ РОЎНА.
Што ў дакладнасці азначае гэтая сакраментальная фраза, я так і не ўлавіў, але ў цэлым азначае, што я — звычайны, нармальны (з пункту гледжання крымінальнай этыкі) чалавек. То-бок, не гей, не трансвестыт, не псіх, не педафіл, не гвалтаўнік… Магчыма, спіс не поўны і ёсць яшчэ нейкія грахі, якія не дазваляюць лічыць сябе чалавекам, але яны, верагодна, вельмі рэдкія. Калі ж зняволены адносіцца да адной з такіх катэгорый, то хаваць гэта пры ўваходзе ў камеру настойліва не рэкамендуецца. Калі ў зняволенага псіхічныя адхіленні, то суседзям па камеры варта пра гэта ведаць, каб разумець магчымасці суіснавання. Калі зняволены — гей, трансвестыт і г. д., то згодна з крымінальнай традыцыяй ён адносіцца да ніжэйшай касты, і ўзаемадзеянне з ім павінна быць абмежаванае. Гэтая традыцыя, на жаль, пакуль захоўваецца і на Валадарцы», — піша Марк.
Яму прапанавалі закінуць матрац («вату») з пасцельнай бялізнай на свабодную шконку, паказалі, куды пакласці асабістыя рэчы і верхнюю вопратку.
«Пасля гэтага адбылося тое, чаго я не чакаў і пра што мяне не папярэджвалі: мяне спыталі, у чым я маю патрэбу? І выдалі з абшчаку замест парваных штаноў чыстае трыко, на ногі тэпцікі, новенькія зубную шчотку, пасту, мыла, ручнік, мачалку, станок для галення, крэм для і пасля галення. Выдалі нават новую насавую хустку і шкарпэткі. Калі б я папрасіў, то выдалі б наогул поўны камплект бялізны, адзення і абутку, але я вырашыў, што гэта перабор. У мяне і так слёзы на вочы навярнуліся».
Потым яму распавялі правілы паводзін і гігіены, паказалі, дзе што ляжыць з агульнай маёмасці і прадуктаў і прапанавалі карыстацца без сарамлівасці.
Затым была працэдура знаёмства.
«Хлапчук зварыў чыфір (мацнейшы за звычайную гарбату, але піць цалкам можна), усе сталі ў кола і па чарзе, пачынаючы са старэйшага камеры, прадставіліся (імя, горад, артыкул) і казалі мне «Сардэчна запрашаем!». Кожны адпіваў два маленькія глыткі і перадаваў кружку наступнаму. Да чыфіру на закуску быў салодкі шакалад. Я са свайго боку яшчэ раз прадставіўся і падзякаваў за прыём. На гэтым рытуал уключэння мяне ў калектыў быў завершаны.
Прыкладна гэтак жа (толькі замест «Сардэчна запрашаем!» гучаць добрыя пажаданні і падзякі) выглядае працэдура развітання, калі зэк сыходзіць на суд, дзе яго, верагодна, адпусцяць (як мяне), або на этап».
Якія правілы ў камеры
Марк піша, што за пяць хвілін немагчыма запомніць усе правілы, і ў наступным сукамернікі нагадвалі яму іх — «добразычліва».
«Галоўнае што варта ведаць і разумець:
1. Гігіена і чысціня з'яўляюцца найважнейшым прыярытэтам.
Прыклад: перш чым падысці да абшчака і нешта ўзяць — спаласніце рукі.
2. Старайся не перашкаджаць іншым людзям.
Прыклад: трэба кантраляваць свае дзеянні так, каб перамяшчэнне па камеры было мінімальным. Калі ўсе 13 чалавек будуць бязладна кідацца туды-сюды ў вузкім праходзе пасля пад’ёму або падчас прыёму ежы — будуць праблемы і канфлікты.
3. Агульныя патрэбы маюць прыярытэт перад асабістымі.
Прыклад: калі хтосьці набірае ваду ў тазік для мыцця падлогі, то тваё жаданне памыць шкарпэткі ці пагаліцца пачакае.
У цэлым трэба сказаць, што гэтая арганізацыя жыцця выглядае цалкам разумна і сапраўды скарачае верагоднасць канфліктаў. Тут няма нічога надуманага і бессэнсоўнага, усё рацыянальна, хоць часам рэгуляванне здаецца злёгку празмерным», — піша Бернштэйн.
У розных камерах гэтыя правілы могуць адрознівацца ў дэталях, дзесьці можа наогул не быць абшчака, кожны жыве сваім.
«Але ў такіх умовах абшчак — шчасце, амаль усе гэта разумеюць і імкнуцца максімум аддаваць на абшчак з перадач і «атаварак» (пакупкі ў спецыяльнай краме па замове). Хоць у нас быў адзін мужык, які не карыстаўся абшчаком, жыў, па сутнасці, асобна ў частцы маёмасці і прадуктаў з перадач. Але нават ён, як усе, у каго былі грошы на рахунку, купляў на атаварцы сурвэткі, туалетную паперу і бытавую хімію для прыбірання камеры ў агульнае карыстанне. Мужыка гэтага не асабліва любілі за яго эгаізм, але і не дыскрымінавалі. Хочаш жыць асобна — жыві, тваё права».
Марк першы час аддаваў на абшчак наогул усё і браў па патрэбе. Потым зразумеў, што некаторыя рэчы лепш трымаць у сябе. Напрыклад, чай, які ён любіць, каб потым не лезці ў абшчак і не шукаць яго ў агульным вялікім пакеце з 10 відамі чаю. Гэта можа перашкаджаць іншым.
А вось іншыя прадукты сыходзілі на абшчак цалкам.
У камеры было традыцыяй штодня гатаваць за гадзіну да абеду дадатковы паёк — нарэзаць каўбасу, сыр, сала, цыбулю і часнык, зрабіць салат з гародніны.
«Кожны раз аб'яўлялася, па колькі кавалачкаў чаго менавіта і колькі лыжак салату прыпадае на кожнага, і кожны браў сваю долю».
Акрамя «індывідуаліста», у камеры быў яшчэ і вегетарыянец.
«У камеры яго паважалі і стараліся зрабіць для яго пабольш сыру і салату замест каўбасы і сала».
Вольны час і канфлікты
«У частцы зносін людзі звычайна разбіваюцца на пары, максімум на тройкі — тэхнічна размаўляць больш чым утрох атрымліваецца толькі на прагулцы. Таму ахвотныя пра што-небудзь пагаварыць звычайна садзяцца побач на адну ніжнюю шконку.
Можна таксама пагуляць у шашкі/шахматы/нарды — калі яны ў камеры ёсць».
Любыя ж канфлікты, піша Марк, гасіліся імгненна — яшчэ на стадыі пераходу дыскусіі ў спрэчку на павышаных тонах.
«Любыя прэтэнзіі (прад'явы) чуе ўся камера і ў выпадку чаго хутка тлумачыць таму, хто не мае рацыі, што ён яе не мае. Апошняе слова па ўнутрыкамерных пытаннях — за старэйшым камеры. Гэта вельмі важная постаць. Яго аўтарытэт прызнаецца ўсімі, а пачаткоўцу, які надумае не падпарадкавацца, свеціць хутка вылецець у іншую камеру. Усе пытанні з аховай вырашаюцца праз старэйшага, самастойна выказваць прэтэнзіі і што-небудзь патрабаваць не варта. Калі трэба напісаць заяву (напрыклад, на стаматолага або рэнтген), то старэйшаму варта як мінімум паведаміць».
Калі старэйшы сыходзіць з камеры дадому або на этап, ён вырашае пытанне з заменай. Можа асабіста прыняць рашэнне, парадзіўшыся з найбольш аўтарытэтнымі сукамернікамі або дэмакратычна. У камеры Бернштэйна практыкаваліся два апошнія варыянты.
«У цэлым зэкі нібыта кожны сам за сябе і кожны сам па сабе, але сацыяльнае ўхваленне і незадавальненне, калі ты 24/7 знаходзішся ў вельмі цеснай прасторы з аднымі і тымі ж людзьмі, мае значэнне на парадак большае, чым на волі», — піша Марк.
