«Нас прыбівалі спачатку войнамі, потым гэтыя нелюдзі». Бард Аляксандр Баль — пра вымушаную эміграцыю, тэрапію і цярпенне
Аляксандр Баль — магілёўскі бард, аўтар музыкі да спектакляў. 26 гадоў ён загадваў музычнай часткай Магілёўскага абласнога драматычнага тэатра, потым быў звольнены з палітычных матываў, адбываў «суткі» ў зняволенні і вымушаны быў эміграваць. Most пагутарыў з Аляксандрам Балем пра палітычныя падзеі ў Беларусі, эміграцыю і творчыя планы.
У чэрвені 2023 года Аляксандра Баля затрымалі на мяжы, калі ён вяртаўся ў Беларусь. Пасля праверкі тэлефона музыку прысудзілі 15 дзён адміністрацыйнага арышту за «распаўсюд экстрэмісцкіх матэрыялаў». Адбыўшы «суткі», Баль адправіўся на фестываль у Арменію, адкуль вырашыў не вяртацца ў Беларусь, баючыся паўторнага арышту. Увосень мінулага года з-за бюракратычных складанасцяў легалізацыі ў Арменіі аўтар-выканаўца прыняў рашэнне пераехаць у Польшчу.
«Самыя нашы страшныя здагадкі наяве аказаліся яшчэ страшнейшымі»
— Да 2020 года вы былі палітычна актыўным чалавекам?
— Не, я быў актыўны ў песнях. Я працаваў у тэатры, складаў песні для дзіцячых спектакляў. Так, перыядычна нешта было — я мог нешта праспяваць, выказацца. Быў аднойчы пацешны выпадак на канцэрце ў Брэсце — мне пра яго пазней расказалі людзі, якія сядзелі ў зале. Я праспяваў песню — не тое каб апазіцыйную, але такую, надзённую. Сярод гледачоў былі дзве сястры. І вось песня скончылася, зала апладзіруе, і адна сястра іншай кажа: «Не пляскай, а то візу ў Чэхію не дадуць». Гэта было ў пачатку нулявых.
Мы даўно жывем у гэтым стане, калі чакаем, што нам скажуць: «Уставайце, выходзьце з рэчамі». Мы да гэтага прывыклі, жартавалі з гэтага, смяяліся, і жарты на гэтую тэму вельмі добра ўспрымаліся на канцэртах. Цяпер ужо, вядома, не да смеху.
Многія жарты з нагоды палітыкі цяпер ужо не смешныя. Самыя нашы страшныя здагадкі наяве аказаліся яшчэ страшнейшымі. Цяпер папракаць чалавека ў тым, што раней ён над чымсьці смяяўся, а цяпер над гэтым плача, ужо нельга, таму што сітуацыя моцна змянілася.
— Ваша песня «На родине моей беда» — адна з самых яркіх кампазіцый пратэсту. Адчулі, што пасля 2020 года ў вас стала больш прыхільнікаў, з'явілася больш падтрымкі ад людзей?
— Нельга сказаць, што прыхільнікаў, але якія цікавяцца — так, стала больш. На апошнім канцэрце, які прайшоў у тэатры, гледачоў было як ніколі шмат. Да мяне падышла адна жанчына і сказала: «Я знарок прыехала дзеля адной песні. Усё астатняе было добра, але мяне цікавіла менавіта гэтая песня».
Але давялося сутыкнуцца і з негатывам. Калі ў нас у 2020 годзе ўсё пачалося, мне шмат пісалі расейцы. Хтосьці адвярнуўся, адышоў з сяброў. Хтосьці пісаў нядобрыя словы, маўляў, ты тут прыязджаў, на фестывалях у нас спяваў песні. Я не адказваў, але мне хацелася сказаць: я ж прыязджаў да вас з гітарай — не з аўтаматам. Але ўжо бескарысна адказваць. Мы ж бачым, што дзеецца — людзей забіваюць, якія тут могуць быць спрэчкі?
— Кажуць, што восенню 2020 года мелодыю з песні «На родине моей беда» на працягу двух тыдняў выконваў механічны трубач на магілёўскай ратушы. Як такое наогул магчыма?
— Я сам не бачыў, паколькі жыў за горадам, але мне расказвалі нашы тэатральныя работнікі. Я пытаўся: «Вы сапраўды ўпэўненыя?» І мне даслалі відэазапіс. Там выязджае механічны трубач і гучыць гэтая мелодыя. Прычым яна не была ўзятая з песні, гэта спецыяльна зробленая партыя трубы, яна сапраўды там гучала. Пакуль да кагосьці не дайшло, што гэта за музыка.
«Спадзяваўся, што з дзяцей, якія слухаюць гэтыя песні, не вырастуць амапаўцы»
— Што цяпер адбываецца ў Магілёўскім драмтэатры? Вы падтрымліваеце сувязь з былымі калегамі?
— Не, не падтрымліваю, бо не хочацца думаць пра яго, успамінаць не хочацца. Прыйшлі злыя людзі, якія тапталі нагамі тое, што табе было дорага. У тэатры звычайна пануюць добрыя, цёплыя ўзаемаадносіны, за рэдкім выключэннем. Так, у нейкія перыяды з'яўляліся людзі збоку, якія доўга не прыжываліся. Яны маглі ўнесці нейкую нотку раздражнення, але гэта было ненадоўга. У асноўным у тэатры была цёплая сяброўская атмасфера.
І раптам прыходзяць людзі з зусім іншай задачай і пачынаюць паскудзіць. Я лічу, магілёўскі тэатр цяпер — запаскуджанае месца, пра якое не хочацца думаць. Вядома, яго можна адмыць, і ён, безумоўна, адмыецца, але на сённяшні дзень сітуацыя такая, што я нічога пра яго не ведаю. Асабліва калі былыя калегі паехалі кудысьці на Данбас, я ведаць не хачу нічога пра гэта.
Я разумею, што ў тэатры ідуць казкі з маімі песнямі. Ну і слава табе божа, гэта ж для дзяцей. Я заўсёды спадзяваўся, што з дзяцей, якія слухаюць гэтыя песні, не вырастуць амапаўцы (усміхаецца).
— Праўда, што пасля звальнення з тэатра вас адмаўляліся браць на працу іншыя арганізацыі?
— Так, у Магілёўскай філармоніі на той момант была вакансія гукааператара. Дырэктарка была радая ўзяць мяне на працу, мяне ж там усе ведаюць. Але цяпер наём усіх работнікаў трэба ўзгадняць. Ва ўпраўленні культуры сказалі катэгарычнае «не». Вядома, я магу ўладкавацца ў прыватную фірму кіроўцам або таксістам. Але які сэнс мне ў Беларусі працаваць таксістам, баючыся, што рана ці позна за мной прыйдуць?
«У эміграцыі робішся больш актыўным»
— Псіхолагі кажуць, што эміграцыя — гэта заўсёды адкат назад. Вы адчулі нешта падобнае?
— Тут, у эміграцыі, робішся трошкі больш актыўным. Ты выходзіш са сваёй звыклай сітуацыі, хвалюешся, што будзеш есці заўтра, дзе будзеш жыць. Пачынаеш трошкі варушыцца, але, я лічу, нічога дрэннага ў гэтым няма. Я з жахам задумваюся, як раней людзі з'язджалі, калі не было лічбавых тэхналогій, нельга было ў краіне купіць валюту.
Я стаў больш паважліва ставіцца да эмігрантаў мінулых пакаленняў, таму што выжыць у чужой краіне складана. Цяпер можна ўсё паглядзець у інтэрнэце, скарыстацца электронным перакладчыкам. А як раней людзі сяліліся ў далёкім нямецкім або амерыканскім мястэчку — я не ўяўляю.
Мы калісьці чыталі, як выжывалі ў эміграцыі Вярцінскі, Галіч, і жахаліся. Нам прасцей, але, магчыма, пра наш час таксама калісьці будуць пісаць і жахацца, як такое магло быць.
Я жыў у Арменіі нейкі час, і калі армяне — людзі, якія жывуць у краіне, блізкай да вайны — даведваліся, што мяне арыштавалі і пасадзілі за лайк у тэлеграм-канале, яны былі ў шоку.
— Як армяне ставяцца да беларусаў?
— Армяне да беларусаў ставяцца вельмі цёпла. Яны там, дзякуй богу, адрозніваюць, дзе дзяржава, а дзе народ. Таму я, рускамоўны чалавек, там ніякага ўціску не адчуваў.
— Нягледзячы на ўсё тое, што здарылася, вы здаяцеся чалавекам, настроеным аптымістычна…
— А іншага выйсця няма. Бачачы кожны дзень навіны з Украіны, разумееш: чаго плакаць? Няма сэнсу сумаваць, мая місія не ў гэтым.
«Калі ўдаецца выказацца ў песні, здымаеш з сябе гэты цяжар»
— Дарэчы, пра місію. А цяпер новыя песні пішуцца?
— Так, у нейкі момант, калі складзецца нешта цяжкае, разумееш, што з сябе груз трошкі здымаеш. Песня ўжо вымалевалася, ты яе праспяваў і запісаў, і тады ўжо можна трошкі аддыхацца.
— Гэта значыць напісанне песень для вас — своеасаблівая тэрапія?
— Калі ўдаецца выказацца ў песні, здымаеш з сябе, нібы псуту, гэты цяжар, і ў нейкі момант становіцца лягчэй. Песня — гэта магчымасць выказацца хоць бы самому сабе. Балазе цяпер ёсць камп'ютар і інтэрнэт, дзе можна гэта ўсё выказаць гледачу і пачуць адказ.
— У горадзе, дзе вы цяпер жывяце, у вас нядаўна быў кватэрнік. Ці плануюцца ў найбліжэйшыя час падобныя мерапрыемствы ў Польшчы?
— Так, быў такі маленькі, вельмі сціпленькі кватэрнік. Як толькі я прыехаў, мясцовыя хлопцы вырашылі мяне такім чынам падтрымаць. Дзякуй ім велізарны. На Новы год вось ездзіў пад Беласток. Мяне паклікалі беларусы, якія там адзначалі свята. Усё прайшло вельмі добра. Прынамсі, я не сядзеў у Новы год адзін каля камп'ютара, а з задавальненнем з'ездзіў, пабачыў людзей, пагутарыў, паспяваў песні. Усё як павінна быць.
З першага моманту, як мяне сустрэлі з цягніка, я зразумеў, што гэта тое, чаго ў мяне даўно ўжо не было. Калі ты прыязджаеш, спяваеш для людзей, табе радыя. У студзені, 27 чысла, адбудзецца мой канцэрт у Варшаве, у клубе Scena Chmielna. Далей будзем глядзець па абставінах.
— А як наконт анлайн-канцэртаў?
— Вось да гэтага я не гатовы пакуль. Калі здарыўся кавід, многія так рабілі. Але мне не па сабе ад думкі, што прыйдзецца спяваць, гледзячы ў вочка камеры.
«Хай у іх будзе тэлевізар, каб яны разам са сваім важаком бачылі, як нам добра без іх жывецца»
— Мы сустракаемся з вамі ў першыя дні новага года. У вас ёсць нейкае асаблівае ўспрыманне гэтага перыяду, як нейкай мяжы? Ці вы проста перагортваеце каляндар?
— Так, ёсць, вядома. У нас у жыцці заўсёды было два адлікі — 1 верасня, калі ідзеш у школу пасля летніх вакацый, і 1 студзеня. Студзень заўсёды здаецца святлейшым за снежань, таму што ў пачатку года ўжо пачынаеш будаваць планы. Менавіта ў такім стане я цяпер і жыву, у чаканні пераменаў. І я да іх гатовы.
— Калі перамены здарацца і ўсё будзе добра, вы вернецеся ў Беларусь?
— Паняцце «добра» — адноснае. Адразу добра не будзе, вось што важна. Таму старэць бязвылазна, без канцэртаў, у краіне, дзе адбываецца незразумела што, таксама не хацелася б. Але я рускамоўны чалавек, спяваю па-руску, і ў Польшчы мае песні нікому не патрэбныя. Як і ў Беларусі яны цяпер нікому не патрэбныя, таму што іх ніхто не зможа слухаць — «візу ў Чэхію не дадуць» (жартуе).
— Што б вы пажадалі беларусам у новым годзе?
— Хачу пажадаць цярпення.
— Але хіба беларусы недастаткова цярпелі?
— А інакш ніяк. Ніхто не абяцае, што гэты год будзе лягчэйшы за папярэдні. Вытрымаць адсутнасць перамог складана. Мы, беларусы, не распешчаныя перамогамі. Мы прыбітыя адсутнасцю перамог настолькі, што ў нашай нацыі, можна сказаць, самаацэнка ніжэйшая за нуль. Калі параўноўваць нас з расейцамі, то ў расейцаў высокая самаацэнка, а ў нас яе амаль няма.
Нас прыбівалі спачатку войнамі, потым вось гэтыя нелюдзі (кажа пра падзеі пасля 2020 года. — заўв. Most). Цярпенне — гэта не значыць, што трэба цярпець гэтую сітуацыю. Цяпер могуць быць і страшныя часы.
Перамены адбываюцца не заўсёды да лепшага. Таму трэба берагчы сябе, берагчы блізкіх, калі трэба — ратавацца, з'язджаць. У гэтыя дні трэба старацца захаваць сябе ў першую чаргу.
Калі ты сядзіш у камеры, ты нічога не бачыш, але чуеш, што адбываецца па суседстве. І вось было сумна, калі прывялі пажылую жанчыну, у якой яшчэ жывая маці. Яна плакала, пыталася: «За што вы мяне затрымалі? У мяне мама перажыла гіпертанічны крыз, няма каму ўколы калоць». І вось на такія маленні ніхто не адказвае.
Была яшчэ гісторыя з маладым хлопцам, які проста выў ад болю ў вачах, таму што яму не давалі кантэйнеры для лінзаў. Няма ні коўдраў, ні падушак — «палітычным» не паложана. Мучцеся, пакутуйце, збірайце сваю злосць.
Я заўсёды лічыў, што людзі, якія засталіся ў органах пасля гэтых падзей — проста бесчалавечныя вар'яты, якім ніякай павагі ніколі не будзе. Ніколі. З майго боку ўжо дакладна.
Я не агрэсіўны чалавек, але забойцам і мярзотнікам, якія атрымліваюць асалоду ад чалавечага гора, нельга дараваць. Яны заслужылі сядзець у гэтых камерах з прагнілай падлогай. Адзінае, хай у іх будзе тэлевізар, каб яны разам са сваім каханым важаком бачылі, як нам добра без іх жывецца (смяецца).
Каментары